Του Δημήτρη Τόλια,
Έγινε σε σύντομο χρονικό διάστημα viral, η κίνηση ορισμένων «αγανακτισμένων» γονέων που καλούν τους συμπολίτες τους να στείλουν τα παιδιά τους στο σχολείο χωρίς μάσκα. Η κίνηση αυτή αποτελεί μια ηχηρή έκφραση μιας ευρύτερης στάσης ενός μέρους της κοινωνίας που βρίσκεται σε άρνηση της ίδια της πραγματικότητας. Η στάση τους στηρίζεται σε μια συλλογική αναπαραγωγή συνωμόσιολογικών αφηγημάτων. Ενώ, η κυρίαρχη αντίληψη δείχνει έναν ατομικό, ανορθολογικό τρόπο σύλληψης του κόσμου, στην πράξη παρατηρούμε κάτι διαφορετικό.
Το κίνημα που δεν φοράει μάσκα προσπαθεί να ανατρέψει μια συλλογική παραδοχή που επικρατεί στην κοινωνία. Την ανάγκη για προστασία. Αντιτίθεται στην αναγκαιότητα που υπάρχει για λήψη μέτρων, καθώς η «ανάγκη» είναι προϊόν κατασκευής και όχι αποτέλεσμα ασύνδετων γεγονότων. Μια τέτοια αντίληψη καταργεί το τυχαίο. Άρα, με δεδομένη την εμπρόθετη κατασκευή μιας ανάγκης έξωθεν της κοινωνίας, ο εξαγριωμένος αρνείται να ενταχθεί στην ροή του «επίσημου» λόγου και γίνεται φορέας του άλλου, του «ανεπίσημου» του «αληθινού» λόγου. Τον λόγο της συνωμόσιολογικής αφήγησης.
Ωστόσο, όπως ανέφερα παραπάνω η διαδικασία αυτή δεν είναι πάντα ανορθολογική. Ο αγανακτισμένος εκλαμβάνει την «εμπρόθετη κατασκευή» που θεωρεί πως είναι ο κορωνοϊός και τα συνυφασμένα με αυτόν μέτρα ως δυνητική απειλή της επικρατούσας κατάστασης. Άρα, πλέον τίθεται ζήτημα διατήρησης κεκτημένων από την πλευρά του αγανακτισμένου. οι επιλογές του δεν είναι πολλές. Είτε θα τηρήσει, είτε δεν θα τηρήσει τα μέτρα. Αν δεν τηρήσει τα μέτρα, θα έχει το κόστος του προστίμου και ενδεχομένως και το κοινωνικό κόστος. Εάν πάλι τα τηρήσει, δεν θα έχει κόστος, πέραν του αισθήματος της απώλειας της ατομικής του κυριαρχίας.
Το Λακανικό σύνδρομο της κλοπής της απόλαυσης λειτουργεί σε αυτή την περίπτωση υπέρ της μη τήρησης των μέτρων στον βαθμό που το άτομο δεν επιθυμεί να «συμβιβαστεί», δεν επιθυμεί να νιώσει πως χάνει την ατομική του βούληση και μετατραπεί σε «πρόβατο του συστήματος» κ.ο.κ. Το βάρος της δεύτερης αίσθησης θα κρίνει και την τελική απόφαση του αγανακτισμένου, διότι δεν υπάρχει άλλο κόστος για τον ίδιο πέραν αυτής, εάν τηρήσει τα μέτρα.
Επομένως, η ορθολογικότητα της λήψης αποφάσεων των ατόμων εκείνων που προσχωρούν στο δόγμα της συνωμοσιολογικής νοοτροπίας δεν θα πρέπει να υποβαθμίζεται. Βέβαια τώρα θα μου πείτε, πως μιλάς για ορθολογισμό, όταν αναφέρεσαι σε λακανικά και ψυχαναλυτικά σύνδρομα. Ωστόσο, αυτό που δείχνω είναι πως όταν, υπό την επίδραση αυτής της βαθύτερης αίσθησης της απώλειας ενός ισχυρού κομματιού της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης και ταυτότητας, ο αγανακτισμένος ζυγίζει το βάρος και τη σημασία της, προβαίνει σε έναν ακραιφνή ορθολογικό υπολογισμό.
Άρα; Είναι συνωμοσιολόγοι ορθολογικοί; Και ναι και όχι. Από τη μία χρησιμοποιούν τα εργαλεία του ορθολογισμού. Την απορία, την αμφισβήτηση, την λογική κατανομή των προσωπικών προτεραιοτήτων και εν τέλει τον υπολογισμό. Όμως, το επιχείρημα που δίνει βάρος στην συνωμοσιολογική πράξη είναι ανορθολογικό. Βασίζεται σε μια ψευδή και ατεκμηρίωτη ερμηνεία του κόσμου, η οποία μαγειρεύεται με τα βαθύτερα αισθήματα του δρώντα, τις φοβίες του, τις αποτυχίες του, τις προσδοκίες του. Στηρίζεται με λίγα λόγια στο συναίσθημα και όχι στην λογική. Στο σημείο αυτό η νοητική διαδικασία χάνει την ορθολογικότητά της.
Προκειμένου να επιστρέψουμε στο ζήτημα του κινήματος κατά της μάσκας στο σχολείο. Η συνωμοσιολογική νοοτροπία είναι ατομική. Σκέφτεσαι και ερμηνεύεις τον κόσμο με βάση αυτή την αντίληψη. Ωστόσο, η κοινωνικά σημαντική δράση που προκαλούν αυτές οι ερμηνείες απαιτούν συλλογικότητα. Η ατομική πίστη στην νοοτροπία της συνωμοσίας δεν αποτελεί ικανό έρεισμα για να μας δώσει μια κοινωνική δράση που να μας απασχολήσει (εκτός από 2-3 που φωνάζουν στην μέση του δρόμου). Η κίνηση που συζητάμε όμως είναι μια καθ’ όλα συλλογική κοινωνική δράση.
Στην σελίδα που δημιουργήθηκε στο διαδίκτυο προσωπικά μπορώ να αναφέρω πως παρατήρησα 11.000 περίπου μέλη, ενώ αναφορές σε μέσα επικοινωνίας αργότερα, έκαναν λόγο για έναν αριθμό άνω των 25.000 γονέων. Πως είναι δυνατόν μια τέτοια ανορθολογική στάση να διαχέεται ευρέως στην κοινωνία και να δύναται να κινητοποιήσει τόσο κόσμο; Η κινητοποίηση αυτή ενδεχομένως να ξεπερνά και τις δυνατότητες ιδεολογικών φορέων, κομμάτων και ομάδων να κινητοποιήσουν οπαδούς. Μήπως θα έπρεπε να αντιμετωπίζουμε την συνωμοσιολογική νοοτροπία ως μια πολιτική ιδεολογία; Έχω επιχειρηματολογήσει σε αρκετά άρθρα πως ναι.
Η κινητοποίηση τόσων πολιτών κατά της χρήσης μάσκας ως σύμβολο του «κακού», σύμβολο κυριαρχίας των «άλλων» και κατάργησης της δικής «μας» ατομικής κυριαρχίας, παρουσιάζει πολλαπλά κοινά σημεία με άλλες ερμηνείες ιδεολογιών. Για να υπάρχει τόσο ευρεία διάχυση μέσα στην κοινωνία απαιτούνται φορείς του δόγματος να εκφράζουν τα διδάγματα της ιδεολογίας στους οπαδούς. Που είναι όμως οι φορείς αυτοί;
Κάθε φορά που θα γελάμε ή θα προβληματιζόμαστε με τους κάθε λογής συνωμοσιολόγους που απειλούν με κατάρρευση σήμερα την υγειονομική κατάσταση της κοινωνίας και αύριο το σύστημα αξιών της, ταυτοχρόνως οφείλουμε και να αναζητούμε τους φορείς διάχυσης της αντίληψής τους στην κοινωνία. Αφού τους βρούμε είναι αναγκαίο να τους πολεμήσουμε με τα όπλα του ορθολογισμού και να επικρατήσουμε στην αρένα, στην μάχη των επιχειρημάτων. Εάν όμως φαντάζεστε πέντε και δέκα τύπους που «πουλάνε τρέλα» και εμφανίζονται ως ειδήμονες τύπου flat earthers, κάνετε μεγάλο λάθος.
Οι φορείς αυτοί εντοπίζονται στα θεμέλια της κοινωνίας. Είναι μέσα στους θεσμούς που στηρίζουν την ίδια την κοινωνία. Την επόμενη φορά που θα μιλήσετε με έναν δάσκαλο στο σχολείο, με έναν δημόσιο υπάλληλο, με έναν ιερέα, με έναν κομματάρχη, γενικότερα με ανθρώπους κατά τα αλλά καλοπροαίρετους που η κοινωνία τοπική και μη αγαπά και σέβεται ρωτήστε τους την άποψη τους για την πολιτική και τις ελίτ. Είναι πιθανότερο να μην βρίσκουμε απλά σταγόνες στο σώμα μας, αλλά αντίθετα, οι ίδιοι να κολυμπάμε σε μια θάλασσα συνωμοσιολογικής νοοτροπίας.
Η κίνηση κατά της χρήσης μάσκας αντικατοπτρίζει αυτή την πολιτική ιδεολογία που κερδίζει μέσα στους κόλπους της κοινωνίας. Είναι ανάγκη να βγούμε σε κόντρα με αυτή και να την νικήσουμε στα επιχειρήματα και όχι να την χλευάζουμε ή να την απαξιώνουμε. Πόσο δε σε μια χώρα, όπου τα πάντα εμπλέκονται μαγικά με το εθνικό και με τον άγιο λαό, η μάχη ορθολογικοποίησης θα είναι ακόμη πιο δύσκολη.
Γεννήθηκε το 1998 και μεγάλωσε στον Ωρωπό Αττικής. Είναι προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Πολιτικών Επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ενώ έχει φοιτήσει και για ένα έτος στο ίδιο τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι λάτρης της πολιτικής ιστορικής ανάλυσης και έρευνας. Ασχολείται με την ανίχνευση της διαδικασίας διάδοσης και τις επιδράσεις των πολιτικών ιδεών στην κοινωνία τόσο στο παρελθόν όσο και φυσικά στο σήμερα.
