Του Γιάννη Χουλιάρα,
Τα Βαλκάνια αποτέλεσαν για αιώνες πεδίο ανταγωνισμού μεταξύ διαφόρων μεγάλων δυνάμεων. H αναζωπύρωση των εντάσεων μεταξύ των ΗΠΑ και της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), από τη μια πλευρά, και της Ρωσίας, από την άλλη, μετά τα γεγονότα στην Ουκρανία το 2014, ανέδειξε και πάλι τον ρόλο των Βαλκανίων ως μιας αρένας γεωπολιτικού ανταγωνισμού, αυξάνοντας το ενδιαφέρον της Μόσχας για την περιοχή.
Για τη Ρωσία, τα Βαλκάνια δεν αποτελούν περιοχή άμεσου στρατηγικού ενδιαφέροντος, όπως ο πρώην σοβιετικός χώρος. Παρ΄ όλα αυτά, τους αποδίδεται μεγάλη σημασία από τους λήπτες αποφάσεων στη Μόσχα. Λόγω της τοποθεσίας τους μεταξύ της Μαύρης και της Μεσογείου Θάλασσας και της εγγύτητάς τους στην Μέση Ανατολή, παίζουν σημαντικό ρόλο στην ιστορική προσπάθεια της Ρωσίας να αποκτήσει πρόσβαση στις «θερμές θάλασσες» και επιρροή σε άλλες στρατηγικά κρίσιμες περιοχές. Επιπλέον, αποτελούν μια από τις τελευταίες περιοχές της Ευρώπης που δεν έχει ακόμη ενταχθεί στους ευρωατλαντικούς θεσμούς, επομένως η ρωσική διείσδυση στα Βαλκάνια δύναται να επιτρέψει στο Κρεμλίνο να ανοίξει ένα νέο μέτωπο στο «μαλακό υπογάστριο» του ΝΑΤΟ και της Ε.Ε., καθιστώντας δυσκολότερα τα σχέδια διεύρυνσής τους σε περιοχές της άμεσης περιφέρειας της Μόσχας (π.χ. Ουκρανία ή Γεωργία). Τέλος, η Ρωσία διαθέτει σημαντικούς ιστορικούς και πολιτισμικούς δεσμούς με πολλούς λαούς της περιοχής, λόγω και της κοινής σλαβικής καταγωγής και της ορθόδοξης θρησκείας.
Τα στρατηγικά εργαλεία του Κρεμλίνου στα Βαλκάνια ποικίλλουν, και αφορούν κυρίως πολιτικές σχέσεις, οικονομική και πολιτισμική επιρροή, καθώς και διασυνδέσεις με συμμαχικούς μη κρατικούς δρώντες.
Όσον αφορά τις επίσημες διακρατικές σχέσεις, ο κύριος εταίρος της Μόσχας στην περιοχή είναι η Σερβία. Θεμέλιο της στενής σχέσης των δύο κρατών είναι η άρνηση της Ρωσίας να αναγνωρίσει την ανεξαρτησία του Κοσόβου και η υποστήριξή της προς την Σερβία στον ΟΗΕ και άλλους διεθνείς οργανισμούς. Η Σερβία το 2013 απέκτησε καθεστώς παρατηρητή στον Οργανισμό Συμφώνου Συλλογικής Ασφάλειας, την στρατιωτική συμμαχία υπό την ηγεσία της Ρωσίας, και συμμετέχει σε κοινές στρατιωτικές ασκήσεις με τις ρωσικές ένοπλες δυνάμεις. Έχει επιπλέον απορρίψει την επιβολή κυρώσεων κατά της Ρωσίας μετά την ουκρανική κρίση, γεγονός που αντικατοπτρίζει την υψηλή σημασία που η σερβική ηγεσία αποδίδει στις σχέσεις με την Μόσχα, ενώ έχει επιτρέψει επίσης στην Ρωσία να δημιουργήσει ένα κέντρο ανθρωπιστικής βοήθειας εντός της Σερβίας το 2012. Οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. έχουν ισχυριστεί πως το συγκεκριμένο κέντρο αποτελεί στην πραγματικότητα βάση των ρωσικών υπηρεσιών πληροφοριών για επιχειρήσεις στην ευρύτερη περιοχή. Η Μόσχα έχει επίσης δεσμούς με την Republika Srpska, την σερβική πολιτική οντότητα εντός της Βοσνίας, με τις αστυνομικές δυνάμεις της οποίας έχει αναπτύξει σημαντική συνεργασία. Η συνεργασία αυτή επιτρέπει στην Ρωσία να επηρεάζει, ως ένα βαθμό, τις πολιτικές εξελίξεις στην Βοσνία.
Η ρωσική οικονομική δραστηριότητα στα βαλκανικά κράτη αποτελεί ένα ακόμη εργαλείο επιρροής στην φαρέτρα του Κρεμλίνου. Η ενέργεια, φυσικά, αποτελεί τον τομέα στον οποίο παρατηρείται η σημαντικότερη ρωσική διείσδυση στην περιοχή. Για παράδειγμα, το 2008 η Gazprom απέκτησε πλειοψηφικό μετοχικό μερίδιο στην εταιρεία πετρελαίου και φυσικού αερίου Naftna Industrija Srbije, την μεγαλύτερη εταιρεία της Σερβίας. Η ρωσική Zarubezhneft ελέγχει σημαντικές πετρελαϊκές εγκαταστάσεις στην Republika Srpska, και κατέχει επίσης δικαιώματα εξερεύνησης και εξόρυξης. Ρωσικές εταιρείες είναι επίσης ενεργές και στους τομείς των τραπεζικών υπηρεσιών και της αγοράς ακινήτων. Το 2012, η κρατική τράπεζα Sberbank προχώρησε στην αγορά της αυστριακής Volksbank International, αποκτώντας σημαντική παρουσία στον τραπεζικό τομέα πολλών βαλκανικών κρατών. Η Sberbank αποτελεί πλέον σημαντικότατο οικονομικό δρώντα στην περιοχή. Επιπλέον, υπολογίζεται πως Ρώσοι πολίτες κατέχουν περίπου το 40% των ακινήτων στο Μαυροβούνιο, ενώ το 2016 σχεδόν το 1/3 των ξένων επιχειρήσεων στο Μαυροβούνιο ήταν ρωσικές. Οι ρωσικές επενδύσεις σε ακίνητα στην Βουλγαρία υπολογίζονται σε άνω του 1 δις. ευρώ, ενώ σύμφωνα με Βούλγαρους αξιωματούχους, πάνω από 400,000 Ρώσοι πολίτες κατέχουν ακίνητη περιουσία στην χώρα.
Έντονη ρωσική δραστηριότητα σημειώνεται επίσης και στον τομέα των βαλκανικών μέσων ενημέρωσης, καθώς και του πολιτισμού. Ρωσικά μέσα, όπως το Sputnik, έχουν σημαντική παρουσία στην περιοχή, ιδίως στην Σερβία και την Republika Srpska. Η Μόσχα προωθεί, μέσω των οντοτήτων αυτών, αντι-αμερικανική και αντι-ευρωπαϊκή ρητορική, εκμεταλλευόμενη τον έντονο αντιδυτικισμό σε χώρες όπως η Σερβία, καθώς και την ευρεία απήχηση διαφόρων θεωριών συνωμοσίας. Συγκεκριμένα, προωθείται ιδιαίτερα το αφήγημα πως οι ΗΠΑ και η Ε.Ε. ευθύνονται για τα υψηλά επίπεδα διαφθοράς και την κακή οικονομική κατάσταση που επικρατεί σε πολλά βαλκανικά κράτη. Η πιο σκοτεινή πλευρά των επικοινωνιακών τακτικών της Μόσχας περιλαμβάνει την προσπάθεια όξυνσης των εθνικιστικών εντάσεων μεταξύ των διαφόρων πληθυσμών, ως μέρος μιας τακτικής «διαίρει και βασίλευε» για την εξυπηρέτηση των ρωσικών συμφερόντων. Για παράδειγμα, το Κρεμλίνο επιχείρησε να πυροδοτήσει εντάσεις μεταξύ του σλαβομακεδονικού πληθυσμού και της αλβανικής μειονότητας στην Βόρεια Μακεδονία, αλλά και μεταξύ Αλβανίας, Κοσόβου, Β. Μακεδονίας, Ελλάδας και Βουλγαρίας, την περίοδο 2015-2017, προκειμένου να διαταράξει τις σχέσεις τους με το ΝΑΤΟ και την Ε.Ε. Άλλο σημαντικό εργαλείο ήπιας ισχύος είναι η ορθόδοξη θρησκεία. Η Ρωσία επιχειρεί να προβληθεί ως προστάτιδα δύναμη των βαλκανικών σλαβικών και ορθόδοξων πληθυσμών και να καλλιεργήσει σχέσεις με την τοπική θρησκευτική ηγεσία, ενισχύοντας την επιρροή της στις κοινωνίες της περιοχής. Και σε αυτή την περίπτωση παρατηρούνται προσπάθειες όξυνσης των θρησκευτικών εντάσεων, μεταξύ Ορθοδοξίας και Ισλάμ, καθώς και των αντι-δυτικών τάσεων στα Βαλκάνια, με την Μόσχα να προωθεί το αφήγημα πως η Δύση δήθεν προτιμά να στηρίζει το μουσουλμανικό στοιχείο σε βάρος των Ορθοδόξων.
Τέλος, ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στις διασυνδέσεις του Κρεμλίνου με παραστρατιωτικές και εγκληματικές οργανώσεις στα Βαλκάνια. Αυτές οι σχέσεις ως επί το πλείστον δεν συντονίζονται απευθείας από το Κρεμλίνο, αλλά από μη κρατικούς δρώντες που διαθέτουν στενές σχέσεις με τον κρατικό μηχανισμό και μέσω των δραστηριοτήτων τους εξυπηρετούν τους στόχους της ρωσικής εξωτερικής πολιτικής. Τέτοιοι είναι, για παράδειγμα, ο ακροδεξιός Ρώσος ολιγάρχης Konstantin Malofeev και ο σύλλογος μοτοσικλετιστών «Λύκοι της Νύχτας», ο οποίος συνδέεται με το οργανωμένο έγκλημα. Ο Malofeev και οι Λύκοι της Νύχτας έχουν υποστηρίξει εθνικιστικές παραστρατιωτικές οργανώσεις στην Σερβία, την Βοσνία και το Μαυροβούνιο και την Β. Μακεδονία. Μεταξύ αυτών συγκαταλέγονται οι οργανώσεις «Σερβική Τιμή», «Βαλκανικός Στρατός Κοζάκων» και «Βετεράνοι της Republika Srpska». Μέλη των οργανώσεων αυτών έχουν λάβει στρατιωτική εκπαίδευση από το Κρεμλίνο, τόσο στην Ρωσία όσο και στην Σερβία (σύμφωνα με αναφορές, στο προαναφερθέν κέντρο ανθρωπιστικής βοήθειας). Η Ρωσία δύναται να χρησιμοποιήσει τα στοιχεία αυτά για να υπονομεύσει πολιτικούς της αντιπάλους στην περιοχή, καθώς και να προκαλέσει προβλήματα στο ΝΑΤΟ και την ΕΕ, χωρίς να αναμειχθεί ευθέως. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εμπλοκή των Λύκων της Νύχτας και του Βαλκανικού Στρατού Κοζάκων σε μια αποτυχημένη απόπειρα πραξικοπήματος στο Μαυροβούνιο το 2016, υπό τον συντονισμό της ρωσικής υπηρεσίας πληροφοριών GRU. Το πραξικόπημα είχε, απ’ ότι φαίνεται, ως στόχο να εμποδίσει την ένταξη του Μαυροβουνίου στο ΝΑΤΟ, η οποία πραγματοποιήθηκε τελικά το επόμενο έτος.
Καταληκτικά, η ρωσική προσπάθεια διείσδυσης στα Βαλκάνια παρουσιάζει αξιοσημείωτο εύρος. Οι δραστηριότητες της Μόσχας καλύπτουν ένα φάσμα που περιλαμβάνει επιπλέον την οικονομία, την ενημέρωση/επικοινωνία και την προώθηση μη κρατικών δρώντων. Η ρωσική επιρροή ενισχύεται έτσι και «από τα κάτω», χωρίς να βασίζεται αποκλειστικά στις επίσημες διακρατικές σχέσεις. Αυτός ο δίαυλος παρουσιάζει πολλά προβλήματα για την Ρωσία, δεδομένου του ότι πολλά κράτη των Βαλκανίων είναι μέλη του ΝΑΤΟ ή/και της Ε.Ε. Είναι επομένως λογικό για το Κρεμλίνο να αναζητά και εναλλακτικά ερείσματα. Βέβαια, όπως κατέδειξαν η είσοδος στο ΝΑΤΟ του Μαυροβουνίου το 2017 και της Β. Μακεδονίας το 2020, παρά τις ρωσικές ανασχετικές προσπάθειες, η Ρωσία δεν διαθέτει, προς το παρόν τουλάχιστον, το πάνω χέρι στον σύγχρονο βαλκανικό γεωπολιτικό ανταγωνισμό.
Προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς. Κύρια ερευνητικά ενδιαφέροντα αποτελούν οι διεθνείς σχέσεις και η στρατηγική, με έμφαση σε Μέση Ανατολή, Ρωσία-Ανατολική Ευρώπη και ελληνική εξωτερική πολιτική, η κυβερνοασφάλεια, ζητήματα υπηρεσιών πληροφοριών, η διπλωματική ιστορία και η ιστορία των ιδεών. Κατέχει άριστη γνώση της αγγλικής γλώσσας, ενώ αυτό το διάστημα μαθαίνει και τη ρωσική.
