Της Νίκης Αγγελοπούλου,
«Δεν είναι αρκετό να μιλάς για την Ειρήνη. Κάποιος πρέπει και να πιστέψει σε αυτήν. Και δεν είναι αρκετό να πιστέψεις σε αυτήν. Κάποιος πρέπει να δουλέψει για αυτήν».
Πριν από περίπου 80 χρόνια η Πρώτη Κυρία, Ελέανορ Ρούσβελτ μίλησε για την ειρήνη, η οποία βέβαια προϋποθέτει την ισότητα και τον σεβασμό. Στις μέρες μας, μικρές πράξεις πολέμου εκδηλώνονται καθημερινά μέσω του ρατσισμού, με το πιο πρόσφατο περιστατικό στη χώρα μας να αφορά έναν 48χρόνο Καμερουνέζο μετανάστη, ο οποίος υποχρεώθηκε να κατέβει από τρένο, όταν αποκαλύφθηκε πως πέρασε Covid-19 τον Μάιο. Ο εν λόγω κύριος είχε βέβαια θεραπευτεί, ενώ σύμφωνα με υπαλλήλους της ΤΡΑΙΝΟΣΕ, ο πραγματικός λόγος της αποβίβασης ήταν η έλλειψη εισιτηρίου, αν και οι ίδιοι αδυνατούσαν να εξηγήσουν, γιατί αυτό να αναγκάσει τον συγκεκριμένο επιβάτη να καθηλωθεί στο πάτωμα για αρκετή ώρα της διαδρομής.
Για το κοινωνικό πρόβλημα του ρατσισμού μαθαίνουμε από μικροί στο σχολείο, την οικογένεια, σε συζητήσεις με φίλους. Σαν κοινωνία μοιραζόμαστε τη γενικευμένη πεποίθηση ότι ο ρατσισμός αποτελεί πρόβλημα κι όμως, η πολιτική άνοδος της ακροδεξιάς στην Ευρώπη συνεχίζεται για πάνω από μια δεκαετία. Ακόμα και στην καθημερινότητα, το πρόβλημα εντοπίζεται όχι τόσο σε αυτούς που φανερά εκδηλώνουν ρατσιστικές συμπεριφορές, αλλά σε αυτούς που σιωπηλά τις ανέχονται. Στους ανθρώπους που δεν συμφωνούν ιδεολογικά με τον ρατσισμό, αλλά στην πραγματικότητα δεν μπορούν πάντα να τον εντοπίσουν. Για να απαντήσουμε, άρα στο πρόβλημα του ρατσισμού, χρειάζεται πρώτα να καταλάβουμε πώς εκδηλώνεται.
Το ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων ορίζει τον ρατσισμό ως «το μίσος ή τον φόβο για άτομα που ανήκουν σε φυλές διαφορετικές από τη δική μας, καθώς και την εχθρική ή και υποτιμητική στάση απέναντί τους, τους συστηματικούς περιορισμούς και τις διακρίσεις εις βάρος τους». Φυσικά, ο ρατσισμός δεν αφορά μόνο την εθνικότητα, αλλά και τη θρησκεία, το φύλο, τη σεξουαλική προτίμηση και άλλες διαφοροποιήσεις. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, μάλιστα, εκδηλώθηκε με διπλή φύση: ως προς την ιδιότητα του μετανάστη και την ιδιότητα του πρώην νοσούντα.
Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Pierre Bourdieu, θα έλεγε ότι η ουσία του ερωτήματός μας οφείλεται στην κατανόηση του habitus. Το habitus αποτελείται από συνήθειες και πεποιθήσεις, με βάση τις οποίες τα άτομα αντιλαμβάνονται και αντιδρούν στον κόσμο γύρω τους. Αυτές οι πεποιθήσεις είναι τόσο εσωτερικευμένες που κανείς δεν θα τις εκφράσει ρητά, αφού τις θεωρεί δεδομένες. Το ζήτημα προκύπτει, όταν μέρος αυτών των πεποιθήσεών μας έχουν ρατσιστική βάση. Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, μπορεί κάποιος να εκλογικεύσει τη συμπεριφορά του ελεγκτή και των συνεπιβατών λέγοντας: «Είναι λογικό να τον κατεβάσουν από το τρένο άμα δεν είχε εισιτήριο, αυτό θα συνέβαινε στον καθένα ασχέτως χρώματος, άρα δεν πρόκειται για ρατσιστική συμπεριφορά». Η ατέλεια του επιχειρήματος είναι η ανικανότητα να αντιληφθούμε το προνόμιό μας, ένα προνόμιο που προκύπτει συστημικά, όντας λευκοί ομοεθνείς, όταν διατυπώνουμε τέτοιες κρίσεις.
Για να προχωρήσουμε ένα βήμα παρακάτω στο ερώτημα, έχοντας αναγνωρίσει τους περιορισμούς της οπτικής μας, ο Αμερικανός φιλόσοφος John Rawls μας χαρίζει ένα νοητικό πείραμα, γνωστό ως «το πέπλο της άγνοιας». Σκεφτείτε, λέει, ότι σας ζητάνε να γράψετε από την αρχή τους νόμους για μια νεοσύστατη πολιτεία. Θα συντάξετε τους βασικούς κανόνες και μετά θα έχετε την ευκαιρία να ζήσετε στην ιδανική σας κοινωνία. Μέχρι εδώ το πείραμα δεν μοιάζει δύσκολο, καθώς όλοι έχουμε κάποιες βασικές ηθικές αξίες, που θα θέλαμε να τηρούνται καθολικά. Με αυτήν τη λογική, κάποιος μπορεί να συμφωνούσε με την πράξη του ελεγκτή να κατεβάσει τον κύριο από τον τραίνο. Το δύσκολο είναι, πιστεύει ο Rawls, να συντάξεις τους νόμους αυτής της πολιτείας, χωρίς να γνωρίζεις την ταυτότητά σου μέσα σε αυτήν, χωρίς να γνωρίζεις αν θα ζήσεις ως μαύρος ή λευκός, γυναίκα ή άντρας, πλούσιος ή φτωχός. Η περιπλοκότητα του πειράματος έγκειται στο «πέπλο της άγνοιας» που προϋποθέτει. Τώρα, ίσως θα συμφωνήσεις με την προηγούμενη απάντησή σου, ή ίσως την αλλάξεις. Οι απαντήσεις είναι δύσκολες και ποτέ δεν θα είναι ίδιες, δεν υπάρχει εξάλλου μια ερμηνεία της δικαιοσύνης. Αυτό που προσφέρει το νοητικό πείραμα του Rawls είναι ένας τρόπος ενσυναίσθησης, ή τουλάχιστον κατανόησης: για να δούμε το δίκαιο, πρέπει να απομακρυνθούμε από τις προκαταλήψεις και τα προνόμια που πολλές φορές μας συνοδεύουν. Να μην κοιτάξουμε απλώς μέσα από τα κιάλια ενός κοινωνικού αυτοματισμού, αλλά πέρα από αυτά για έναν πιο δίκαιο κόσμο.
Γεννήθηκε το 2001 και τώρα σπουδάζει Νομική στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Στον ελεύθερο της χρόνο ασχολείται με την ανάγνωση βιβλίων κλασσικής λογοτεχνίας και τον κινηματογράφο και της αρέσουν πολύ τα ταξίδια.
