Της Ιωάννας Καράντζαλη,
Ένα αρκετά αμφιλεγόμενο θέμα στην πορεία της ανθρώπινης νόησης αποτελεί το ζήτημα της ανθρώπινης βούλησης. Συγκεκριμένα, έχει καθιερωθεί ως όρος στον φιλοσοφικό τομέα, με πολλούς διανοούμενους να προσπαθούν να ξεδιπλώσουν το κουβάρι αυτό, διατυπώνοντας έναν καθολικά αποδεκτό ορισμό. Η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος επιλέγει ελεύθερα -χωρίς την επίδραση κοινωνικο-πολιτισμικών, βιολογικών και περιβαλλοντικών παραγόντων- τις ενέργειές του, έρχεται σε αντιδιαστολή με την τάση του ντετερμινισμού (αιτιοκρατία), ο οποίος αποδέχεται την ύπαρξη της αιτιότητας, την καθολική και νομοτελειακή, δηλαδή, σύνδεση όλων των φαινομένων.
Νευροεπιστήμες
Οι νευροεπιστήμες, όπως η νευρολογία και η ψυχιατρική, απορρίπτουν την συνειδητή ελεύθερη βούληση, όχι όμως την αίσθηση αυτοκυριαρχίας του ατόμου. Σύμφωνα με αυτές, το άτομο δεν είναι σε θέση να επιλέξει το φύλο, τα γονίδιά ή την οικογένειά του. Μάλιστα, στη δεκαετία του 1980, ο Αμερικανός επιστήμονας Benjamin Libet, έκανε μία ανατρεπτική ανακάλυψη, η οποία έφερε τον άνθρωπο αντιμέτωπο με την σκληρή αλήθεια, ότι η ελεύθερη σκέψη δεν είναι τίποτα παραπάνω από μια ψευδαίσθηση. Το συμπέρασμα του Libet ήταν πως οι συνειδητές – όπως νομίζουμε- αποφάσεις λαμβάνουν χώρα στο υποσυνείδητο, άρα στερούνται λογικής και επιτηδευμένης επεξεργασίας. Παρ’ όλα αυτά, τα πειραματικά δεδομένα υπόκεινται σε μία διαδικασία συνεχούς αναπροσαρμογής, με τη νέα γενιά νευροεπιστημόνων να παρουσιάζουν μια ολοένα ελκυστικότερη εκδοχή της ανθρώπινης αυτονομίας.
Έχω ελεύθερη βούληση;
Το ερώτημα περί ελεύθερης βούλησης είναι από τα πλέον δυσεπίλυτα «…να γίνω καλλιτέχνης ή λογιστής, να ζήσω στην πόλη ή στην εξοχή, να παντρευτώ τον Α ή τον Β, να κάνω ή όχι παιδιά, να βαφτίσω τα παιδιά μου, όπως ορίζει η θρησκεία ή να κάνω ονοματοδοσία;…». Οι απαντήσεις σε αυτά τα διλήμματα μπορούν να είναι πολλαπλές, η πηγή αυτών όμως; Θα έλεγε κανείς, πως από την στιγμή που μου δίνεται η δυνατότητα επιλογής, είμαι ελεύθερος. Αν όμως, όλη αυτή η διαδικασία αποτελεί απλώς μια νοητική πλάνη για την διαφύλαξη της ατομικής μας ακεραιότητας; Ποιες είναι οι πιθανότητες, ο Γιάννης, ένα μοναχοπαίδι μεγαλωμένο σε μία μεγαλοαστική οικογένεια του 21ου αιώνα, με υψηλό κοινωνικοοικονομικό και μορφωτικό επίπεδο, να αναλάβει τα ηνία της οικογενειακής του επιχείρησης; Στην περίπτωση που ο Γιάννης ασχοληθεί με αυτή, θα μπορούσε να γίνει λόγος- πέραν από το προφανές για ελεύθερη επιλογή- για την ισχυρή επίδραση του περιβάλλοντος αίροντας, με αυτόν τον τρόπο, την αυτοδιάθεσή του. Στην περίπτωση, από την άλλη μεριά, που δεν την αναλάβει, θα μπορούσε να γίνει λόγος, σε ένα δεύτερο επίπεδο, για μια ανάγκη αντίδρασης σε ένα ανταγωνιστικό και περιοριστικό οικογενειακό περιβάλλον, σαν μια ύστατη προσπάθεια του ατόμου να αυτοπροσδιοριστεί και να αποκτήσει μία ισχυρή ταυτότητα. Αναλόγως του ρεύματος που ακολουθείς, νοηματοδοτείς αντιστοίχως και τα δεδομένα.
Υπαρξισμός
Όλες οι ιδέες ανάγονται σε κάποιες προγενέστερες. Οι υπαρξιστικές ιδέες και τα ενδιαφέροντα έχουν βρει έκφραση σε τρεις τομείς της πνευματικής ζωής: στη λογοτεχνία, στη φιλοσοφία και στη ψυχολογία (Marino, 2004). «Ο υπαρξισμός λειτουργεί στο επίπεδο του προσωπικού νοήματος, εν αντιθέσει προς τη γενική θεωρία» (Marino, 2004). Εξέχον παράδειγμα υπαρξισμού στη λογοτεχνία αποτελεί το έργο του Ντοστογιέφσκι, ο οποίος διερευνά, σε βάθος, τα θέματα της ελευθερίας, του ντετερμινισμού, της ευθύνης και άλλων υπαρξιακών ζητημάτων. Στον κλάδο της φιλοσοφίας, εξέχον έργο αποτελεί αυτό του Γάλλου φιλοσόφου Sartre, ο οποίος διατείνεται υπέρ της ελεύθερης βούλησης. Το άτομο δεν μπορεί να ξεφύγει από την ικανότητα που έχει για ελεύθερη επιλογή και τις ευθύνες που συνεπάγεται αυτή. Υποστηρίζει, πως όταν οι άνθρωποι κάνουν κάτι για το οποίο δεν είναι υπερήφανοι και κατόπιν ισχυρίζονται ότι «δεν είχαν άλλη επιλογή», απλώς δεν είναι ειλικρινείς με τον εαυτό τους και αποφεύγουν την προσωπική ευθύνη. Ακόμη και τα ακραία περιβάλλοντα –όπως η ναζιστική κατοχή της Γαλλίας το 1940- δεν εξαλείφουν την ανθρώπινη ικανότητα για ελεύθερη επιλογή. Κεντρικός πυλώνας του υπαρξισμού, συνεπώς, είναι ότι οι άνθρωποι είναι στην ουσία τους ελεύθεροι κι επομένως έχουν ευθύνη για τις προσωπικές τους επιλογές και πράξεις, ενώ η βάση του ισχυρισμού του Sartre είναι ψυχολογική. Ο Sartre πρεσβεύει ότι η ανθρώπινη ελευθερία βασίζεται στις ξεχωριστές νοητικές ικανότητες των ανθρώπων (Lavine, 1984). Συγκεκριμένα, η ικανότητα του καθενός να είναι ευέλικτος και ευπροσάρμοστος σε εναλλακτικά σενάρια δράσης, τον καθιστά ελεύθερο.
Συμπεριφορισμός
Κατά τον Skinner, ο άνθρωπος είναι αιτιοκρατικά αδύνατο να διαθέτει ελευθερία νόησης και πράξης, από την στιγμή που ζει και ενεργεί μέσα στο νομοτελειακό φυσικό περιβάλλον. Στο παραπάνω παράδειγμα, του Γιάννη, ενδεχομένως να υποστήριζε πως όποια απόφαση και να έπαιρνε, θα ήταν απότοκο του περιβάλλοντος, το οποίο θα είχε, σε μία εκτενή, προγενέστερη περίοδο της ζωής του επενεργήσει υποδόρια σε τέτοιο βαθμό, που τον κατεύθυνε σε προκαθορισμένα μονοπάτια. Ωστόσο, ασκήθηκε καταλυτική κριτική εναντίον των συμπεριφοριστικών αρχών του Skinner από τον πασίγνωστο γλωσσολόγο και πολιτικό επιστήμονα Noam Chomsky (1987), ο οποίος επεσήμανε την αναντιστοιχία μεταξύ πειραματικού υλικού και επιχειρηματολογίας του πρώτου. Τα επιχειρήματα του Skinner αφορούν τον έλεγχο που ασκεί το περιβάλλον στην κοινωνική συμπεριφορά των ανθρώπων, αλλά τα πειράματα συνίσταντο από ζώα σε κουτιά και όχι σε ανθρώπους, δημιουργώντας, έτσι, λογικό σφάλμα.
Γενικότερα, θα έλεγε κανείς πως υπάρχει πληθώρα επιστημονικών προσεγγίσεων που έχουν αποταθεί είτε θετικά είτε αρνητικά για το εν λόγω ζήτημα, καμία, όμως, δεν κατάφερε να σταθεί από μόνη της στο επιστημονικό στερέωμα, και αυτή είναι η τρανή απόδειξη της μετριοπάθειας και της δυναμικής της επιστήμης εν γένει. Αυτή είναι, εξάλλου, και η γοητεία της, μιας που μπορεί να διαμορφώνει ολόπλευρες προσωπικότητες με κριτική ικανότητα, απαλλαγμένες από την ομοιομορφία που χαρακτηρίζει την σύγχρονη εποχή. Σκοπός του παρόντος άρθρου, δεν είναι η καθήλωση σε μία συγκεκριμένη, περί της ανθρώπινης βούλησης θέση, αλλά ο προβληματισμός και η κινητοποίηση προς εναλλακτικές οπτικές .Στην εποχή του φιλελευθερισμού και της κυριαρχίας των δημοκρατικών αξιών, ο σύγχρονος πολίτης του δυτικού κόσμου, δύναται να αυτενεργεί στο ολοένα διευρυνόμενο θεσμικό πλαίσιο, στο οποίο ανήκει. Φυσικά, αξίζει να πορευόμαστε με το ρητό «Η ελευθερία μου τελειώνει εκεί που αρχίζει η ελευθερία του άλλου», φράση η οποία εκφράζει τη σχετικότητα της ελευθερίας, αλλά και τη διάκρισή της από τα δικαιώματα, τα οποία προϋπάρχουν αυτής.
Καίριο είναι, επίσης, το ζήτημα της τεχνολογικής προόδου, αποτέλεσμα της οποίας είναι τα προσωπικά μας δεδομένα να εδράζουν στις βάσεις δεδομένων επιχειρήσεων κολοσσών -και όχι μόνο- διευκολύνοντας από τη μία την ψηφιακή μας πλοήγηση στον αχανή διαδικτυακό χώρο, στηλιτεύοντας από την άλλη την ουσία των ίδιων των «προσωπικών» δεδομένων, σκεπτόμενοι τα σκάνδαλα που έχουν ανακύψει. Την επόμενη, λοιπόν, φορά που θα σας ρωτήσει κανείς, εάν πιστεύετε στην ελεύθερη βούληση, καλό θα ήταν να αποφύγετε μία αυτοματοποιημένη απάντηση και να συλλογιστείτε τα παραπάνω. Από τον Αριστοτέλη και τον Nietzsche μέχρι τον Freud και τον Sartre, αυτό το πολυσυζητημένο θέμα παραμένει πάντα επίκαιρο.
Πηγές
- Skinner, B.F. (1971). Beyond freedomand dignity. New York: Knopf.
- Chomsky, N. (1987). Phycology and ideology. In J. Peck (Ed.), The Chomsky reader (pp. 157-182). New York: Pantheon Books.
- https://nymag.com/
Γεννήθηκε στην Λιβαδειά το 1996 και κατοικεί στην Αθήνα τα τελευταία 7 χρόνια. Είναι φιλόλογος με εξειδίκευση στην ψυχολογία και στις μαθησιακές δυσκολίες. Έχει συμμετάσχει σε πολλαπλά σεμινάρια αντίστοιχων θεματικών ενώ αυτήν την περίοδο πραγματοποιεί τις μεταπτυχιακές της σπουδές στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και Πατρών. Εργάζεται στον ιδιωτικό τομέα τα τελευταία χρόνια και επιδιώκει την δυναμική ενασχόλησή της στον χώρο των γραμμάτων.
