Θρησκευτική πολιτική των Βενετών στον ελλαδικό χώρο

Του Απόλλωνα-Δαμιανού Κικίδη,

Όταν το 1204 οι Σταυροφόροι κατέλαβαν την Κωνσταντινούπολη, ίδρυσαν πολλά λατινικά κρατίδια, αρκετές περιοχές, επίσης, δόθηκαν στην κυριαρχία της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας της Βενετίας, της οποίας οι κτήσεις δεν θα ήταν υποτελείς στον αυτοκράτορα της Ρωμανίας, Βαλδουίνο της Φλάνδρας.

Οι Βενετοί, στο χρονικό διάστημα 1204-1797, έπαιξαν σημαντικό και καθοριστικό ρόλο στην επιβίωση του ελληνικού ορθόδοξου στοιχείου και στην υπεράσπισή του τόσο από τους Τούρκους όσο και από τις επιδράσεις της παπικής εκκλησίας. Για αυτούς τους λόγους, η Βενετία πολλές φορές στη βιβλιογραφία χαρακτηρίζεται ως προστάτης του ορθόδοξου υπόδουλου πληθυσμού της. Βέβαια, και οι Τούρκοι, μέσω των Πατριαρχών, παρουσιάζονταν ως προστάτες του ελληνικού ορθόδοξου στοιχείου από την καθολική υπονόμευση.

Η βενετική κυριαρχία, ωστόσο, υπήρξε πιο καταπιεστική από των Τούρκων χάριν στους βαρύτερους φόρους, στην απαγορευμένη αυτοδιοίκηση και στο ελεγχόμενο αυστηρά ελληνικό εμπόριο. Ακόμα, οι καθολικοί ιερείς, παροτρυνόμενοι από το Βατικανό και τις παπικές βούλες, συχνά προσπαθούσαν να προσηλυτίσουν τους ορθόδοξους ή γενικά να τους κάνουν τη ζωή χειρότερη.

Γενικά, όμως, η Γαληνοτάτη ακολουθούσε πάντα μια πολιτική συνδιαλλαγής στο θρησκευτικό θέμα. Ως ναυτική-εμπορική δύναμη, ενδιαφερόταν περισσότερο για το πώς θα προσποριζόταν πιο εύκολα κέρδη μακροπρόθεσμα, έτσι προσπαθούσε να κρατά τους υπηκόους της όσο το δυνατόν πιο ευχαριστημένους, ώστε να μην επαναστατήσουν εναντίον της. Αυτό, βέβαια, ήταν αρκετά δύσκολο, όπως φαίνεται από το παράδειγμα της Κρήτης με τις αντιδράσεις και τις επαναστάσεις του λαού της, ιδιαίτερα τους δύο πρώτους αιώνες της βενετικής κυριαρχίας.

Η Θαλασσοκράτειρα Βενετία είχε καταργήσει, από τη στιγμή που κυρίευσε τον ελλαδικό χώρο, σχεδόν όλες τις επισκοπικές έδρες των Ελλήνων και τις είχε αντικαταστήσει με λατινικές. Είχε θέσει ως επικεφαλής των εγχώριων εκκλησιών πρωτοπαπάδες. Υπήρχαν, βέβαια, κάποιες ορθόδοξες επισκοπές μόνο στη Μεθώνη, την Κορώνη, την Κεφαλληνιά, τη Μονεμβασιά, τη Σκύρο και την Κύπρο, αν και σε διαφορετική χρονική περίοδο στην κάθε περιοχή. Η Βενετία είχε τον πρώτο λόγο και στην ονομασία των καθολικών επισκόπων, εκλέγοντας και αποκλείοντας όσους ήθελε· ο τρόπος επιλογής των κληρικών ονομαζόταν δοκιμασίες (probae).

Η Δημοκρατία προσπαθούσε πολύ να μην χειροτονούνται οι ορθόδοξοι σε ξένες περιοχές, όπως στην Τουρκοκρατούμενη Κόρινθο, ώστε να μην επηρεαστούν από την ελλαδική εκκλησία. Ακόμα, υπήρχαν μέτρα για τον καθορισμό του αριθμού των ιερέων. Μεγάλη προσοχή έδιναν στην παρουσία κληρικών από μη βενετοκρατούμενες περιοχές υπό τον φόβο υποδαυλισμού ταραχών θρησκευτικού ή εθνικού χαρακτήρα.

Η Βενετία απέσπασε την περιουσία της Ορθόδοξης Εκκλησίας και την παραχώρησε στη Λατινική. Έλεγχε τις κινήσεις και τον αριθμό του κλήρου στις κτήσεις της. Ακόμα, απέρριπτε κάθε καινοτομία που πήγαζε και από τα δύο δόγματα στο θέμα αυτό και εμπόδιζε όσο ήταν δυνατό και φυσικά αναγκαίο για τα πολιτικοοικονομικά της συμφέροντα επεμβάσεις από τη Δύση και την Ανατολή.

Η βενετική πολιτεία είχε επιτρέψει τόσο στον λατινικό όσο και στον ορθόδοξο ανώτερο κλήρο το προνόμιο να προτείνουν αποφυλάκιση καταδίκων κατά τις μεγάλες θρησκευτικές γιορτές.

Υπήρχε τότε και αποδοχή των καθολικών Αγίων από τους ορθοδόξους, όπως ο Άγιος Φραγκίσκος, ιδιαίτερα στα Σφακιά Κρήτης, και η μετάληψη της θείας δωρεάς (festum corporis dominis) από τον ορθόδοξο κλήρο.

Σημαντικές ήταν και οι τάσεις μεταστροφής των καθολικών σε ορθόδοξους υπό την επίδραση ορθόδοξων συζύγων/μητέρων/περίγυρου, αλλά και οι Έλληνες ή οι καθολικοί να εξομολογούνται και να λαμβάνουν θεία κοινωνία σε ιερά και από πνευματικούς του άλλου δόγματος, αν δεν υπήρχαν του δικού τους.

Οι μεικτοί γάμοι ήταν συνηθισμένοι σχετικά και ευλογούνταν είτε από το ένα δόγμα είτε από το άλλο. Βέβαια, υπήρχαν πολλές διαμάχες ανάμεσα στα δύο δόγματα πάνω σε αυτό το θέμα, το οποίο για αιώνες βασάνιζε τον λαό. Η Βενετία αρκετές φορές προσπάθησε να επιλύσει το θέμα αυτό δίχως αποτέλεσμα.

Εκτός βέβαια από τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία, επηρέαζαν τα θρησκευτικά θέματα και οι πάπες συχνά. Υπάρχουν πολλές βούλες του πάπα που καθόριζαν δικαιώματα και υποχρεώσεις των ορθοδόξων. Αυτοί με τη φλωρεντινή ομολογία και με τις βούλες 1514 και 1521 του πάπα Λέοντα Ι΄ και άλλες του Κλημέντα Ζ΄ κατοχύρωναν την ελευθερία των ενωτικών, όπως τους εφημέριους του Αγίου Γεωργίου στη Βενετία και προστάτευαν τους ορθόδοξους από τις αυθαιρεσίες του καθολικού κλήρου. Στην περίοδο, βέβαια, της Αντιμεταρρύθμισης, φαίνονται οι βούλες του Πάπα να προσπαθούν περισσότερο να υπονομεύσουν παρά να προστατεύσουν τους ορθόδοξους.

Οι Βενετοί, όμως, προσπαθούσαν και ενίοτε κατάφερναν να προστατέψουν τους ορθόδοξους, αποτρέποντας την Ιερά Εξέταση και το Γρηγοριανό Ημερολόγιο από το να εισαχθούν, μέσω των καθολικών κληρικών, στις ορθόδοξες κτήσεις.

Καθολικά τάγματα (Ιησουίτες, Δομινικανοί, Φραγκισκανοί) με σκοπό τον προσηλυτισμό των Ορθοδόξων στον καθολικισμό συναντάμε περισσότερο στα εδάφη που βρίσκονταν κάτω από τον τουρκικό ζυγό, ιδιαίτερα σε εδάφη που πρόσφατα είχαν χαθεί από τους Λατίνους κυρίους τους (Χίος, Κυκλάδες), αλλά και στις πόλεις της Κρήτης, ιδιαιτέρως τον Χάνδακα.

Ενώ, λοιπόν, η βενετική κυριαρχία συχνά κατηγοριοποιείται μαζί με τις άλλες λατινικές κυριαρχίες, φαίνεται να δρα αρκετά διαφορετικά, ειδικά σε θέματα θρησκευτικής πολιτικής και δείχνει μια ανεκτικότητα και προστατεύει τον ελληνικό και ορθόδοξο τρόπο ζωής όσο μπορεί. Η Βενετία με τη στάση της αυτή αποδεικνύει το διάσημο ρητό «Siamo prima Veneziani e poi Cristiani», που σημαίνει «Είμαστε πρώτα Βενετοί και μετά χριστιανοί».

Βιβλιογραφία

• Woodhouse, C. M., 2008, Η ιστορία ενός λαού, Οι Έλληνες από το 324 έως σήμερα Αθήνα: Τουρίκη
• Βακαλόπουλος, Α., 2005, Νέα Ελληνική Ιστορία 1204-1985, ΚΓ΄ έκδοση Θεσσαλονίκη: ΒΑΝΙΑΣ
• Βαρλεζιώτη, Γωγώ & Τσικνάκης, Κ., 2013, Γαληνοτάτη: τιμή στη Χρύσα Μαλτέζου Αθήνα: Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών – Τμήμα Θεατρικών Σπουδών, Μουσείο Μπενάκη
• Ζαρίδη, Κατερίνα, 1995, Ο Μέγας Πρωτοπαπάς Κέρκυρας Αλέξιος Ραρτούρος λόγιος του 16^ου αι., 1504-1574, Κέρκυρα: Ιόνιο Πανεπιστήμιο
• Καρύδης, Σ., 2011, Όψεις της εκκλησιαστικής οργάνωσης στον Βενετοκρατούμενο ελληνικό χώρο, Α΄ Ζάκυνθος-Κέρκυρα-Κεφαλληνία-Κύθηρα-Πελοπόννησος, Αθήνα: Ενάλιος
• Κοντοστάνος, Μ., 1951, Εγκύκλιος πρός τον ορθόδοξον ιερόν κλήρον και τον ελληνικόν λαόν του νομού Κερκύρας και διαμαρτυρία κατά των επιδιώξεων, εξορμήσεων και επεμβάσεων του ρωμαιοπαπισμού εις την Ελλάδα. 2^η Έκδοση, Αθήνα
• Μαλτέζου, Χρύσα, 1993, Όψεις της ιστορίας του βενετοκρατούμενου ελληνισμού Αρχειακά τεκμήρια επιστημονική διεύθυνση Χρύσα Μαλτέζου, Αθήνα: Ίδρυμα Ελληνικού Πολιτισμού.
• Ξανθουδίδης, Σ., 1939, Η Ενετοκρατία εν Κρήτη και οι κατά των Ενετών αγώνες των Κρητών, Αθήνα: Byzantinisch-Neugriechischen Jahrbücher.
• Πέρρα, Φωτεινή, 2011, Η εικόνα του άλλου κατά το μεσαίωνα: Όψεις των σχέσεων μεταξύ Ελλήνων και Λατίνων (10^ος-15^ος αι.), Στο: Πολιτισμός και διαφορετικότητα: Εμείς και οι άλλοι. Θεσσαλονίκη: Σταμούλης Αντ.
• Πλουμίδης, Α., 1974, Οι βενετοκρατούμενες ελληνικές χώρες μεταξύ του δεύτερου και του τρίτου Τουρκοβενετικου Πολέμου (1503-1537), Ιωάννινα: Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
• Τσίτσας, Α., 1969, Η Εκκλησία της Κέρκυρας κατά την Λατινοκρατίαν 1267-1797, Κέρκυρα: Τυπογραφείον Α. Γερομεριάτης