Της Κωνσταντίνας Γεωργίου,
Το σύγχρονο ευρωπαϊκό κράτος του αιώνα μας δεν υπήρχε πάντα. Γεννήθηκε, εξελίχθηκε, άκμασε και, κατά πολλούς, θα παρακμάσει και θα χαθεί. Η σύγχρονη διεθνής κοινωνία αντιλαμβάνεται το κράτος ως έναν ανεξάρτητο και κυρίαρχο δρώντα που μονοπωλεί το δικαίωμα χρήσης νόμιμης εξουσίας στην επικράτειά του. Για να φτάσουμε ως εδώ, χρειάστηκε μια δυναμική πορεία περίπου 500 ετών μέσα από δύσβατα μονοπάτια.
Από το 1500 μ.Χ. παρατηρούμε την Ευρώπη να απολαμβάνει μια πολιτική και πολιτισμική κυριαρχία παγκοσμίως, σε βαθμό τέτοιο ώστε να μιλάμε για «δυτικοποίηση» του κόσμου. Αυτή η ενδυνάμωση της Δύσης (που τότε αναφερόταν στην φιλοσοφία και τον πολιτισμό της Ευρώπης της Αναγέννησης) προέκυψε εν μέρει από την κατάλυση της φεουδαρχίας, συστήματος που όριζε σταθερές κοινωνικές ιεραρχίες με βάση κυρίως την αγροτική παραγωγή και την κατοχή γης. Αναδύεται έτσι μια πολύ πρώιμη καπιταλιστική κοινωνία. Από τα πιο κομβικά σημεία της γέννησης του σύγχρονου κράτους αποτέλεσε η Συνθήκη της Βεστφαλίας το 1648 που έληξε τον Τριακονταετή πόλεμο και εισήγαγε τις έννοιες της κυριαρχίας και ισότητας των κρατών της κεντρικής Ευρώπης. Με τα δύο παραπάνω γεγονότα, για ένα χρονικό διάστημα, η ιστορία παίρνει την εξουσία από τον φεουδάρχη και τη δίνει στον βασιλιά-μονάρχη που κυβερνά το κυρίαρχο κράτος του.
Το μοντέλο αυτό σύντομα θα ανατραπεί από τις ιδέες και τα γεγονότα της Γαλλικής Επανάστασης του 1789, η οποία αντικατέστησε τον «πόλεμο στο όνομα του μονάρχη» με τον «πόλεμο στο όνομα του έθνους», και ανέδειξε μια ισχυρή αστική τάξη. Κατόπιν, στην Ευρώπη του 19ου αιώνα κορυφώνεται ο ιμπεριαλισμός και η δημιουργία ευρωπαϊκών αυτοκρατοριών μέσω κτήσης αποικιών. Η επιστήμη συντέλεσε δραστικά στις εξερευνήσεις του -άγνωστου έως τότε- κόσμου και στην αποικιοκρατία, ιδιαίτερα με την ανακάλυψη και την εξάπλωση των ατμόπλοιων και του σιδηροδρόμου και τη χρήση του τηλέγραφου.
Υπό συνθήκες κρατικής κυριαρχίας, αστικής τάξης, διασυνοριακών ροών και αποικιοκρατίας μπαίνουμε στον 20ο αιώνα, έναν αιώνα πολυτάραχο και αιματηρό, αλλά και γεμάτο πρόοδο στο δεύτερο μισό του. Η δομική αστάθεια στα Βαλκάνια υπήρξε μια από τις αιτίες αλλά και αφορμή για να ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος, στον οποίο μάχονταν κυρίαρχα κράτη-έθνη με παράλληλη στρατολόγηση των αποικιών τους. Σημαντικό γεγονός ήταν η Οκτωβριανή Επανάσταση του 1917, που εισήγαγε μια νέα και καθοριστική μορφή οργάνωσης, το κομμουνιστικό κράτος. Έτσι, σταδιακά ως το 1940, η Ευρώπη κατέχει πλούτο διαφορετικών μορφών κρατικής οργάνωσης.
Από τη μία η Ανατολή δίνει την εξουσία και τα μέσα παραγωγής στο σύνολο του λαού και επιδίδεται στον κεντρικό σχεδιασμό, ενώ από την άλλη η δύση βιώνει παράλληλα την εξουσία της αστικής τάξης και την προσπάθεια να ισορροπήσει τον καπιταλισμό με τον κρατικό παρεμβατισμό που έκανε ξανά την εμφάνισή του στο μεσοπόλεμο. Μέσα σε κλίμα σύγχυσης ξεσπά και λήγει ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, με το 1945 να θεωρείται έτος-σταθμός στην εξέλιξη του σύγχρονου ευρωπαϊκού κράτους και στη θέση του στο διεθνές σύστημα. Δύο έννοιες επιβάλλονται αυτή την περίοδο:
Πρώτον, η αποαποικιοποίηση διαλύει σταδιακά όλες τις ευρωπαϊκές αυτοκρατορίες (π.χ. Βρετανική, Πορτογαλική). Τα κράτη-αποικιοκράτες δεν κατορθώνουν να διατηρήσουν τον έλεγχο των αποικιών και αναγκάζονται, το ένα μετά το άλλο, να τις εγκαταλείψουν, καθώς μάλιστα αδυνατούν να διαχειριστούν τις εσωτερικές δυσχέρειες που σκόρπισε το Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος. Έτσι , η Ευρώπη βλέπει την παγκόσμια πολιτισμική και πολιτική της κυριαρχία να φθίνει.
Δεύτερον, το ξέσπασμα του Ψυχρού Πολέμου ορίζει την ανάδυση ενός διπολικού συστήματος με δύο υπερδυνάμεις. Αφενός η Δύση, με πυρήνα πλέον όχι την Ευρώπη, αλλά τις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής (ΗΠΑ), δίνει σταδιακά στα κράτη τη μορφή που βιώνουμε σήμερα: κράτη κυρίαρχα, καπιταλιστικά και κατά βάση δημοκρατικά. Ανθίζουν οι διεθνείς οργανισμοί και οι διακρατικές συνεργασίες, στις οποίες μάλιστα γίνεται προσπάθεια να συμμετάσχουν και τα νεοσύστατα κράτη των πρώην αποικιών. Αφετέρου η Ανατολή, με πυρήνα τη Σοβιετική Ένωση, βαδίζει σε μονοπάτια κεντρικού σχεδιασμού. Ο κομμουνισμός αμβλύνει κοινωνικές ανισότητες και επιτρέπει εμπορικές σχέσεις μεταξύ των κρατών του, αλλά κλείνει την πρόσβαση στις διεθνείς ανταγωνιστικές αγορές.
Το σιδηρούν παραπέτασμα μεταξύ Ανατολής και Δύσης, θα αρχίσει να πέφτει από τη δεκαετία του 1990. Ο κομμουνισμός ανατρέπεται και καταρρέει και στο γεωγραφικό χώρο της ανατολικής Ευρώπης δημιουργούνται νέα κράτη με δυτικού τύπου δομή και οργάνωση. Αυτά τα κράτη της κεντρικής και ανατολικής Ευρώπης εντάσσονται σε διεθνείς οργανισμούς και στην Ευρωπαϊκή Ένωση.
Η πορεία του σύγχρονου κράτους από εδώ και στο εξής είναι αμφίβολη. Κατά τη ρεαλιστική άποψη, σε ένα άναρχο διεθνές σύστημα τα κράτη παραμένουν οι κυρίαρχοι παίκτες, ωστόσο κατά τους φιλελεύθερους, οι διεθνείς θεσμοί κατέχουν σημαντικό τμήμα της κρατικής κυριαρχίας και έχουν εξέχοντα ρόλο. Το σίγουρο είναι ότι η εξέλιξη της οργάνωσης της ανθρωπότητας δεν σταματά και δεν παύει να μας εκπλήσσει.
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1998 και είναι προπτυχιακή φοιτήτρια στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά, με ιδιαίτερη προτίμηση στη διεθνή οικονομική πολιτική. Έχει παρακολουθήσει σχετικά σεμινάρια-ομιλίες, γνωρίζει αγγλικά και μαθαίνει γαλλικά. Στον ελεύθερο χρόνο της έχει ασχοληθεί με την κιθάρα.
