Πέντε έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης

Του Γιώργου Ναθαναήλ,

Πέντε έργα της αρχαίας ελληνικής τέχνης, που θαυμάζω, θα προσπαθήσω να σας παρουσιάσω στο συγκεκριμένο άρθρο. Η αρχαία ελληνική τέχνη καθήλωνε ανέκαθεν σχεδόν τους πάντες, όπως και εμένα. Ως φοιτητής της Φιλοσοφικής σχολής του ΑΠΘ, δεν γινόταν να μην θρέφω θαυμασμό και δέος για την αρχαία ελληνική τέχνη. Ενδεχομένως κάποια από τα έργα να μην προκαλούν όλα αυτά τα ωραία συναισθήματα, αλλά σίγουρα η ιστορία, που έχουν από πίσω, είναι αξιοθαύμαστη!

1) Ταφικός αμφορέας Διπύλου

Ο συγκεκριμένος αμφορέας βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας. Χρονολογείται τον 8^ο αιώνα και συνεπώς τοποθετείται στη γεωμετρική περίοδο, που τα έργα είναι γεμάτα από γραμμές και σχέδια. Βέβαια, σε πολλά από αυτά υπάρχουν διάφορες σκηνές. Για παράδειγμα, στο συγκεκριμένο έχουμε την πρόθεση του νεκρού. Η πρόθεσις ήταν η δημόσια παρουσίαση του νεκρού στο στολισμένο νεκρικό κρεβάτι κι ο θρήνος των συγγενών για τον χαμό του ανθρώπου τους.

Η εποχή στην οποία τοποθετείται ο αμφορέας είναι η αρχή της ανάπτυξης της Αθήνας σε σημαντικό εμπορικό κέντρο. Πολλά από τα κεραμικά των εργαστηρίων της εξάγονται και βρίσκονται σε περιοχές που είτε έχουν αποικισθεί είτε όχι. Φυσικά, η ισχύς της Αθήνας θα μεγαλώσει, αφού τελειώσουν τα Περσικά, από τα οποία απέχουμε αρκετά χρονολογικά.

2) Πρωτοκορινθιακή όλπη

Χρονολογείται τον 7^ο αιώνα και βρίσκεται στο Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia στη Ρώμη. Ανήκει στον πρωτοκορινθιακό ρυθμό, έναν ρυθμό που ξεκίνησε από Κορίνθιους κεραμείς στα τέλη του 8^ου αιώνα. Πλέον, οι μορφές αποκτούν περισσότερες λεπτομέρειες. Βρέθηκε στην Ιταλία κι είναι γεμάτο παραστάσεις.

Ωστόσο, μία είναι αυτή που φέρει βαρύτατη ιστορική σημασία. Η τελευταία αφορά τον τρόπο διεξαγωγής των μαχών. Μέχρι τότε, δηλαδή ως τα τέλη 8^ου αιώνα περίπου, ο πολεμιστής ήταν αριστοκράτης, γιατί αυτός μπορούσε να συντηρήσει ένα άλογο ή και περισσότερα, καθώς και να πληρώσει για την κατασκευή ασπίδας κι όπλων. Όμως, αυτή η όλπη, δηλαδή οινοχόη με σώμα και λαιμό ενιαίο και στόμιο με κυκλικό σχήμα, δείχνει την οπλιτική φάλαγγα∙ ένα πυκνό στράτευμα οπλιτών, που βαδίζει προς τη μάχη υπό τον ήχο του αυλού, προκειμένου να κρατά τον ρυθμό της. Ο ένας οπλίτης καλύπτει τον άλλον με την ασπίδα του και μαζί προσπαθούν να χτυπήσουν με τα δόρατά τους. Πλέον, οι άνδρες της πόλης πολεμούν είτε είναι αριστοκράτες είτε όχι. Με αυτή την τεχνική πορεύθηκαν νικηφόρα, κατά κύριο λόγο, οι ελληνικές πόλεις-κράτη για αρκετούς αιώνες.

3) Ερυθρόμορφη υδρία του Ζ. του Κλεοφράδους

Η υδρία είναι αγγείο για τη μεταφορά νερού με τρεις λαβές. Μία από τις πιο όμορφες είναι αυτή που βρέθηκε στη Nola της Ιταλίας και χρονολογείται κατά το 500 με 450 π.Χ. Οι μορφές είναι ερυθρές και σήμερα βρίσκεται στο Museo Archeologico Nazionale στη Νάπολη. Το θέμα που απεικονίζεται είναι η άλωση της Τροίας.

Σίγουρα δεν δίνει απάντηση στο ερώτημα αν έγινε ο Τρωικός πόλεμος, αλλά μας δείχνει την επιρροή των ομηρικών επών σε κοινωνίες αρκετά μεταγενέστερες. Η πιο συγκλονιστική σκηνή εντός της απεικόνισης είναι ο θάνατος του Πριάμου από τον γιο του Αχιλλέα, τον Νεοπτόλεμο. Πάνω στον γέρο βασιλιά της Τροίας, ο οποίος κάθεται στον βωμό του Δία, βρίσκεται νεκρός ο εγγονός του, ο Αστυάνακτας.

4) Επιτύμβιο ανάγλυφο του Δεξίλεω

Χρονολογημένο στα 394 κι βρισκόμενο στο μουσείο του Κεραμεικού στην Αθήνα, το επιτύμβιο ανάγλυφο του Δεξίλεω μάς πληροφορεί για τη μικρής διάρκειας ζωή ενός νεαρού Αθηναίου ιππέα. Η επιγραφή στην στήλη είναι η εξής: ΔΕΞΙΛΕΩΣ ΛΥΣΑΝΙΟ ΘΟΡΙΚΙΟΣ – ΕΓΕΝΕΤΟ ΕΠΙ ΤΕΙΣΑΝΔΡΟ ΑΡΧΟΝΤΟΣ – ΑΠΕΘΑΝΕΝ ΕΠ’ ΕΥΒΟΥΛΙΔΟ – Ε΄Γ΄ ΚΟΡΙΝΘΩΙ ΤΩΝ ΠΕΝΤΕ ΙΠΠΕΩΝ

Ο νεαρός σκοτώθηκε στη μάχη της Κορώνειας, το 394, κατά τη διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου. Η Αθήνα ηττήθηκε από τους Σπαρτιάτες στην προσπάθειά της να βρει ξανά τη δόξα της, μετά τον Β΄ Πελοποννησιακό πόλεμο.

Στην στήλη, εικονίζεται ένας έφιππος άνδρας που ετοιμάζεται να σκοτώσει τον πεσμένο στο έδαφος εχθρό του. Κάποιοι υποστηρίζουν πως ο έφιππος άνδρας είναι ο νεαρός Αθηναίος ιππέας, ενώ άλλοι θεωρούν πως εικονίζεται η στιγμή της θανάτωσης του Δεξίλεω. Το συγκεκριμένο μνημείο θεωρώ πως αποτελεί ένα καλό παράδειγμα, για να καταλάβουμε πόσο σημαντικές είναι οι επιγραφές των μνημείων, ιδιαίτερα όταν σώζονται και μπορούν να διαβαστούν. Μέσα από αυτές, μαθαίνουμε πολύτιμα πράγματα για το ίδιο το μνημείο και για το περιβάλλον μέσα στο οποίο κατασκευάστηκε και φιλοτεχνήθηκε.

5) Η τοιχογραφία του κυνηγιού

Πρόκειται για ένα έργο μνημειακής ζωγραφικής του 4^ου αιώνα, που βρίσκεται στο πάνω μέρος της πρόσοψης του μακεδονικού τάφου Β της Μεγάλης τούμπας της Βεργίνας. Δεν μπορούμε να το χρονολογήσουμε, διότι δεν γνωρίζουμε με ασφάλεια τον ένοικο του τάφου. Η άποψη πως πρόκειται για τον τάφο του Φιλίππου Β΄ έχει αρχίσει να αναθεωρείται. Θα εστιάσουμε στο τι εικονίζεται.

Σε ένα ορεινό τοπίο της Μακεδονίας, σε έναν ιερό χώρο, όπως γίνεται αντιληπτό από έναν ορθογώνιο πεσσό με ταινίες και αναθηματικό πίνακα, δέκα κυνηγοί, εκ των οποίων οι τρεις είναι έφιπποι, κυνηγούν δύο ελάφια, έναν κάπρο, ένα λιοντάρι κι ένα ακόμη ζώο που δεν προσδιορίζεται. Πολλοί θεωρούν πως στο κυνήγι συμμετέχουν τόσο ο Φίλιππος όσο κι ο Αλέξανδρος. Μάλιστα, τοποθετούν τον νεαρό διάδοχο στη μέση της σκηνής έφιππο, έτοιμο να χτυπήσει το λιοντάρι. Το τελευταίο αυτό στοιχείο δεν πρέπει να μας παραξενεύει, διότι γνωρίζουμε πως το κλίμα ήταν πολύ διαφορετικό απ’ ότι σήμερα και στον ελλαδικό χώρο υπήρχαν λιοντάρια.

Η αρχαία ελληνική τέχνη έχει αμέτρητα έργα και μνημεία να μας προσφέρει. Η προστασία τους πρέπει να θεωρείται δεδομένη, όπως κι η ανάδειξή τους στο ευρύ κοινό και στους ερευνητές. Σίγουρα, υπάρχουν κι άλλα ομορφότερα έργα απ’ αυτά που παρουσίασα πολύ συνοπτικά. Για μένα, όμως, αυτά τα πέντε μνημεία ξεχωρίζουν. Άλλα για την ιστορική τους σημασία, άλλα για λόγους συναισθηματικούς κι άλλα για την ουσία που έχουν και αναδεικνύουν μέσα από την απλότητά τους. Αυτό είναι το μυστικό. Να ακτινοβολείς μέσα από την απλότητα. Η αρχαία ελληνική τέχνη σίγουρα το έχει πετύχει.

Ενδεικτική βιβλιογραφία

• Μ. Βουτυράς & Α. Γουλάκη-Βουτυρά, Η αρχαία ελληνική τέχνη και η ακτινοβολία της, σελ. 33-34, 47-48, 150, 251-253 και 281-282
• Για την πρόθεσις: https://www.archaiologia.gr/blog/issue/%CF%80%CF%81%CF%8C%CE%B8%CE%B5%CF%83%CE%B7-%CE%BA%CE%B1%CE%B9-%CE%B5%CE%BA%CF%86%CE%BF%CF%81%CE%AC-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BD%CE%B5%CE%BA%CF%81%CE%BF%CF%8D-%CF%83%CF%84%CE%B7%CE%BD-%CE%B1%CF%81%CF%87/
• Για την πρωτοκορινθιακή όλπη: https://www.weblimc.org/page/monument/2074754 και https://www.beazley.ox.ac.uk/XDB/ASP/recordDetails.asp?id=D6D28E2F-BA9B-4688-9232-1EEA56FAA323&noResults=&recordCount=&databaseID=&search=
• Για την υδρία του Ζ. του Κλεοφράδους: https://www.weblimc.org/page/monument/2070934 και https://www.beazley.ox.ac.uk/XDB/ASP/recordDetails.asp?id=5E80388C-3F0B-402B-8AAD-F7D3D71532CF&noResults=&recordCount=&databaseID=&search=
• Για την επιγραφή του επιτύμβιου αναγλύφου του Δεξίλεω Δημήτρης Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία, 1200-30 π.Χ., σελ. 208-209
• Για την τοιχογραφία του κυνηγιού: https://www.archaiologia.gr/blog/2011/11/03/%CE%BF-%CE%B1%CE%BB%CE%AD%CE%BE%CE%B1%CE%BD%CE%B4%CF%81%CE%BF%CF%82-%CE%BA%CF%85%CE%BD%CE%B7%CE%B3%CF%8C%CF%82-%CE%BF-%CE%BD%CE%AD%CE%BF%CF%82-%CE%B2%CE%B1%CF%83%CE%B9%CE%BB%CE%B9%CE%AC%CF%82/
• Αμαλία Αβραμίδου και Δέσποινα Τσιαφάκη, Αττική Κεραμική: Συμβολή στις Επαφές Αθήνας και Θράκης, 25