Του Γιώργου Μοσχόπουλου,
Τι γνώριζαν άραγε οι Αρχαίοι Έλληνες από οικονομικά; Ποια η σχέση του Ξενοφώντος, του Πλάτωνος και του Ησιόδου με τη λέξη «οικονομολόγος»; Πολλοί θα έλεγαν πιθανόν καμία και θα μπορούσαν να το στηρίξουν με πληθώρα επιχειρημάτων, ωστόσο κανείς δεν μπορεί να αγνοήσει ότι μέσα στην πολύ καλά οργανωμένη αρχαία αθηναϊκή και ελληνική κοινωνία, υπήρχαν τα πρώτα δείγματα οικονομικών προβληματισμών και συλλογισμών. Η σειρά άρθρων που θα ακολουθήσει θα επικεντρωθεί στις οικονομικές ιδέες αρχαίων Ελλήνων.
Η λέξη «οικονομικά» προέρχεται από την λέξη «οίκος» και «νέμομαι» και σημαίνει διαχείριση «των του οίκου». Αυτό πηγάζει από το γεγονός ότι στην Αρχαία Ελλάδα η οικονομία δεν περιστρεφόταν γύρω από τράπεζες και χρηματιστήρια, αλλά γύρω από το νοικοκυριό. Η ευημερία ήταν συνυφασμένη με ένα τακτικό και εύπορο νοικοκυριό. Σε μία φεουδαρχική κοινωνία, σε αντίθεση με σήμερα, η απόκτηση υπερβολικού πλούτου ήταν κατακριτέα, όπως και η συσσώρευση πλούτου που δεν προερχόταν από ανδραγαθήματα ή γεωργία. Θα πάρει πάρα πολλούς αιώνες, προκειμένου ο έμπορος να πάψει να θεωρείται ένας άπληστος επιχειρηματίας που δουλειά του είναι απλά να εξαπατά τον πολίτη.
Στο πρώτο κείμενο, όπου φαίνεται να εμφανίζονται οι πρώτες οικονομικές σκέψεις είναι στο Έργα και Ημέραι, όπου ο Ησίοδος δείχνει να έχει συνειδητοποιήσει πως το βασικό οικονομικό πρόβλημα είναι η σπανιότητα των διαθέσιμων πόρων. «Ο λόγος που πρέπει οι άνθρωποι να εργάζονται είναι επειδή οι θεοί κρατούν κρυμμένη την τροφή τους και αυτά που θέλει ο άνθρωπος, αλλιώς με την δουλειά μιας μέρας θα μπορούσε να μαζέψει ότι χρειαζόταν ο άνθρωπος για ολόκληρο τον χρόνο». Παρότι θίγει οικονομικά ζητήματα, εντούτοις οι ιδέες του εκφράζονται μόνο ως αφηρημένες έννοιες.
Με τις μεταρρυθμίσεις του Σόλωνος και τη σταδιακή εγκαθίδρυση της δημοκρατίας, το έδαφος προλειάνθηκε για τις οικονομικές ιδέες του Ξενοφώντος, του Πλάτωνος και των άλλων φιλοσόφων. Γνωρίζουμε ότι ακόμα και αν πέρασαν αιώνες από την εποχή του Ησιόδου, η οικονομία ακόμα στηριζόταν στη γεωργία και στην κτηνοτροφία. Σταδιακά το εμπόριο άρχισε να ανθίζει κι έκαναν την εμφάνιση τους οι τράπεζες, ο δανεισμός, τα μονοπώλια κ.λπ., χαρακτηριστικά δηλαδή εμπορικών κέντρων.
Ο Ξενοφών με το έργο του Οικονομικός, κάνει την πρώτη αναφορά στη έννοια της αποτελεσματικότητας διοίκησης και διαχείρισης ενός αγροκτήματος. Επιπρόσθετα, επικεντρώθηκε στον καταμερισμό της εργασίας, τον οποίο θεωρούσε εξαιρετικά σημαντικό. Πιο συγκεκριμένα παρατήρησε ότι ένας τεχνίτης σε μία μικρή πόλη μπορεί να κατασκευάζει πολλά διαφορετικά είδη, αλλά δεν είναι καλός σε όλα. Αντίθετα σε μια μεγάλη πόλη, επειδή η ζήτηση είναι ψηλή για ένα αντικείμενο, επιτρέπει στον τεχνίτη να εξειδικευτεί στην παραγωγή ενός αντικειμένου καθιστώντας τον πιο αποτελεσματικό. Στο υπόδειγμα όμως του Ξενοφώντος, οι άνθρωποι αλληλεπιδρούν με τη φύση και όχι μεταξύ τους. Η αποτελεσματικότητα στην παραγωγή αφορά κυρίως τη διαχείριση των φυσικών πόρων, έτσι ώστε οι άνθρωποι να τους εκμεταλλεύονται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Ο κόσμος του είναι στατικός και η φύση θεωρείται γνωστή και απόλυτα κατανοητή.
Οι πρώτες οικονομικές ιδέες μπορεί να μην συγκλονίζουν όσον αφορά το περιεχόμενο, συγκριτικά με τις θεωρίες που ακολούθησαν τους επόμενους αιώνες, αλλά η ιστορική σημασία τους είναι τεράστια, καθώς αποτέλεσαν βάση για να αναπτυχθεί και να γεννηθεί η σύγχρονη οικονομική επιστήμη. Νέοι μελετητές οικονομικής ιστορίας θεωρούν την έννοια του καταμερισμού της εργασίας που εισάγει ο Ξενοφών υψίστης σημασίας για την καλλιέργεια της μετέπειτα οικονομικής σκέψης. Έτσι, χαράχθηκε ο δρόμος για την έλευση του Πλάτωνος και μετέπειτα του Αριστοτέλη που θα θίξουν ζητήματα που απασχολούν ακόμα και τους οικονομολόγους του σήμερα.
