Της Νάνσυ Κούκου,
Δαίμονας, είναι μία πανάρχαια λέξη με ποικίλες σημασίες ανά εποχή και πολιτισμό. Επιβιώνει έως σήμερα παίζοντας σημαντικό ρόλο στην καθημερινότητα μας. Παραδείγματος χάρη, συναντάμε την λέξη αυτή στις τραγωδίες που μελετάει ο φιλόλογος, στην παλαιά διαθήκη που διαβάζει ο θεολόγος, ή ακόμη σε πολλές ταινίες τρόμου που αρέσουν στους έφηβους και στους νέους. Ποια όμως ερμηνεία απέδιδαν για αυτήν την λέξη οι αρχαίοι Έλληνες; Τι ήταν για αυτούς ο Δαίμων και πώς η ευδαιμονία προκύπτει από αυτόν; Είναι μερικά από τα ερωτήματα που θα προσπαθήσουμε να απαντήσουμε συνοπτικά στο συγκεκριμένο άρθρο.
Είναι γνωστόν, ότι η αρχαιοελληνική μυθολογία είναι πλούσια σε τέρατα, χθόνιες θεότητες, ζήλιες και ίντριγκες. Για αυτόν τον λόγο, κάθε σύγχρονος σεναριογράφος την θαυμάζει και έχει «υποκλέψει» σε ένα βαθμό από αυτήν στοιχεία της, για να βασίσει την δική του περιπετειώδη-φανταστική ιστορία. Πράγματι, οι αρχαίοι Έλληνες είχαν αξιέπαινη φαντασία. Ένα λοιπόν μυθικό πλάσμα, το οποίο όπως θα κατανοήσουμε στην συνέχεια, εμπλέκεται και στα δίχτυα της φιλοσοφίας, είναι ο δαίμονας.
Γύρω από αυτόν, υπάρχει μεγάλη συζήτηση και σύγχυση, αφού ο καθένας είχε την δική του γνώμη. Αυτό δεν συνάδει όμως με το γεγονός ότι δεν είχε διαμορφωθεί, έστω κατά προσέγγιση, μία γενική εικόνα για αυτόν. Πίστευαν λοιπόν ότι ήταν μία αόρατη οντότητα, για αυτό και οι Πυθαγόρειοι ήταν περήφανοι και αισθανόντουσαν ανώτεροι από τους γύρω τους, καθώς καυχιόντουσαν ότι είχαν την δυνατότητα να ακούσουν και να δουν αυτές τις αλλόκοτες μορφές. Γενικά, όμως, πρέπει να επισημανθεί ότι είναι λάθος να ταυτίζουμε τους Θεούς με τους Δαίμονες. Αναλυτικότερα, αν και παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι ο Δαίμων έχει κάποιου είδους υπόσταση, οι αρχαίοι συνήθιζαν να αποδίδουν τον όρο αυτό σε μία ανεξήγητη και μεταφυσική ενέργεια. Με άλλα λόγια, τον Δαίμονα τον θεωρούν ως δύναμη που μπορεί να ωθεί τους θνητούς σε κακές ενέργειες και όχι ως οντότητα, όπως κάποιος Θεός που ιεραρχικά είναι ανώτερος. Βέβαια, σε πολλές πηγές εμφανίζεται άνθρωπος και Θεός να προσφωνείται από κάποιον άλλον ως Δαίμων. Για παράδειγμα, στην ραψωδία Α στο σημείο 222 της Ιλιάδας, η μετάφραση αναφέρει ότι: «η Αφροδίτη βαδίζει μπροστά από την Ελένη ως δαίμων» ή σε άλλα σημεία της παρουσιάζεται ένας ήρωας να επιτίθεται σαν δαίμων. Θα μπορούσαμε να επισημάνουμε για τον Δαίμονα ότι είναι συμβολικά η προσωποποίηση της κακής πράξης.
Μάλιστα για να συνειδητοποιήσουμε καλύτερα την φύση του, καλό είναι να εξετάσουμε την ετυμολογική σημασία της λέξης. Η ρίζα δαι- έχει διάφορες σημασίες, η συνηθέστερη ερμηνεία της είναι «αυτός που διανέμει», επίσης το δαίω σημαίνει «χωρίζω, διαμελίζω». Φαίνεται ότι παίζει με αυτήν την σημασία ο ποιητής Αλκμάν «αυτός που διαμελίζει και τρώει τα πτώματα».
Ακόμη, αρχαίοι διανοούμενοι κάνουν λόγο για τον δαίμονα και μάλιστα κάποιοι του δίνουν και φιλοσοφική διάσταση. Πιο συγκεκριμένα, ο Ηράκλειτος υποστήριζε ότι «ο χαρακτήρας είναι για τον άνθρωπο ο δαίμων του». Ο Σωκράτης έλεγε ότι μέσα του κατοικούσε μία οντότητα που τον συμβούλευε, κάτι το οποίο παραπέμπει σε επαφή με πνεύματα, δεν δηλώνει κάτι θεϊκό και ήταν και ένας από τους λόγους που καταδικάστηκε σε θάνατο. Ο Πλάτων και ο μαθητής του Ξενοκράτης κήρυτταν ότι είναι κατώτερα υπερφυσικά όντα, στα οποία επικρατεί ο επικίνδυνος και κακός χαρακτήρας τους. Ο Αισχύλος θεωρεί ότι είναι αυτόνομη, ατομική κακή δύναμη, που «πέφτει βαριά πάνω στα σπίτια» και παχαίνει από τους φόνους.
Εν αντιθέσει με αυτές τις θεωρήσεις, η άποψη του Ησίοδου θέλει τους δαίμονες αόρατους, που ανήκουν στους ανθρώπους της Χρυσής Εποχής και όταν εξαφανίστηκε η γενιά τους, ο Δίας τους μετέτρεψε σε προστάτες των ατόμων και να μοιράζουν αγαθά. Η γνώμη του Ευριπίδη δεν απέχει πολύ από του Ησίοδου, καθώς στις τραγωδίες χρησιμοποιεί για κατακλείδα την φράση: «Ο μεγάλος νους του Διός κυβερνά τον δαίμονα των ανθρώπων που αγαπά». Ο Αριστοτέλης έχει, ίσως να δώσει μια πιο ολοκληρωμένη επιστημονική θέση, υποστηρίζοντας ότι ο δαίμων κατοικεί στην ψυχή, από την οποία εξαρτάται η ευτυχία του ατόμου. Λέγοντας ευτυχία, να μην παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι ο Πλάτωνας πίστευε ακόμη, πως οι μοίρα του ατόμου εξαρτάται από το εάν έχει καλό ή κακό δαίμονα, εξ ου και τα παράγωγα του, ευδαιμονία και κακοδαιμονία.
Τέλος, δεν έχουμε λατρεία ή κανένα άγαλμα δαίμονος, εκτός από την περίπτωση του Αγαθού δαίμονα που απεικονίζεται ως ερπετό στις Θεσπιές και δεν υπάρχει καμία μυθολογική αφήγηση του. Ίσως, είναι κατάλοιπο για να εξορκίσουν και να επευφημήσουν τον Διόνυσο, αφού δεν γινόταν να ταφεί σε ορισμένη περιοχή και να ονομαστεί Θεός ή ήρωας.
Εν κατακλείδι, για τους αρχαίους Έλληνες, ο Δαίμων είναι πολυδιάστατος ως προς τις απόψεις της θρησκείας και της φιλοσοφίας. Εμφανίζεται με ποικίλες μορφές και είναι είτε καλός, είτε κακός. Σίγουρα, ασκεί επιρροή στο άτομο και ακριβώς για αυτό, επιτρέπεται να τον χαρακτηρίσουμε ως προσωποποίηση του πεπρωμένου, της συμπεριφοράς και του χαρακτήρα του ανθρώπου.
Βιβλιογραφία
- Walter Burkert, Αρχαία Ελληνική Θρησκεία Αρχαϊκή και Κλασσική Εποχή, Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993, σελ. 360-366 και 380-385
- Αρχαία Ελληνική Γραμματεία «ΟΙ ΕΛΛΗΝΕΣ»: Πλάτων, Φαίδων (ή περί ψυχής), Κάκτος, Αθήνα 1993, σελ. 45-267
- Ησίοδος, Θεογονία, Ι. ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΣ, 1941
Γεννήθηκε το 1999 στην Θεσσαλονίκη. Σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών. Από νεαρή ηλικία ασχολείται με την μαγειρική, τον αθλητισμό και τον κινηματογράφο. Στις διακοπές της προτιμάει θάλασσα και έχει ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη και στην Κροατία. Στο μέλλον επιθυμεί να κάνει και άλλα ταξίδια, να βιώσει την πανεπιστημιακή εμπειρία του Erasmus και να κάνει μεταπτυχιακό στην Αιγυπτιολογία και στην Ενάλια Αρχαιολογία.
