Του Αλέξανδρου Ζάρκα,
Το έτος 1878 αποτέλεσε καμπή στην παγκόσμια ιστορία αλλά ειδικότερα στην ιστορία της βαλκανικής χερσονήσου. Ο ιμπεριαλισμός είχε ήδη εδραιωθεί αλλά η μορφή του άλλαξε στα Βαλκάνια μετά τον ρωσοτουρκικό πόλεμο εισάγοντας τον όρο «νέος ιμπεριαλισμός». Ο ιμπεριαλισμός ορίζεται ως η κυριαρχία ή ο έλεγχος, πολιτικός ή οικονομικός, άμεσος ή έμμεσος ενός κράτους, έθνους ή λαού σε άλλες αντίστοιχες ομάδες. Οι κύριες χώρες που ενδιαφέρονταν για τα Βαλκάνια εκείνη την εποχή ήταν η Ρωσία και η Αυστροουγγαρία, αλλά το ενδιαφέρον αυτό δεν ήταν εδαφικό, αντίθετα πήγαζε από την νέα μορφή του ιμπεριαλισμού και στόχευε στον οικονομικό έλεγχο, αφού είχε αποδειχθεί ότι οι αποικίες ήταν οι πιο κερδοφόρες αγορές για τις χώρες που είχαν τον έλεγχο λόγω της μείωσης του ανταγωνισμού.
Στα Βαλκάνια στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα παρατηρείται σημαντική ανάδυση των εθνών και παρακμή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Τα δύο στοιχεία αυτά εξακολουθούν να διαμορφώνουν την ιστορία και στη συνέχεια του αιώνα, αλλά όχι τόσο έντονα όσο η παρεμβατικότητα των Μεγάλων Δυνάμεων.
Οι ηγετικές ευρωπαϊκές Δυνάμεις ανταγωνίζονταν η μια την άλλη, όχι μόνο στην πώληση της παραγωγής των εργοστασίων τους αλλά και στην αναζήτηση αγορών για το ταχύτατο συσσωρευμένο κεφάλαιό τους. Για αυτόν τον λόγο, στο Συνέδριο του Βερολίνου (1878) υπογράφτηκαν όροι που απαιτούσαν από τα κράτη των Βαλκανίων τη δημιουργία σιδηροδρομικών γραμμών που θα συνδεόταν με τις διεθνείς γραμμές. Ο στόχος ήταν διττός, όχι μόνο ευνοούσε τη μεταφορά των δυτικών προϊόντων αλλά και οδηγούσε τα βαλκανικά κράτη στη σύναψη δανείων, καθώς ο σιδηρόδρομος απαιτούσε κεφάλαια που δεν διέθεταν. Επακόλουθο των δανείων ήταν η χρεοκοπία (Ελλάδα 1893) ή η οικονομική εξάρτηση (Σερβία-Αυστρία 1883) που αποτελούσε χαρακτηριστικό του νέου ιμπεριαλισμού.
Οι Μεγάλες Δυνάμεις άλλαξαν οπτική και έσπευσαν να βοηθήσουν οποιοδήποτε βαλκανικό κράτος ήθελε οικονομική αρωγή. Προφανώς τα χρηματοοικονομικά κριτήρια επιδρούσαν και στην πολιτική ζωή και κάτι τέτοιο διαδραμάτισε επουσιώδη ρόλο στην αρχή του αιώνα αφού δημιουργήθηκαν δύο αντίπαλες συμμαχικές δυνάμεις. Οι συμμαχίες αυτές ήταν προϊόν του νέου ιμπεριαλισμού.
Οι επιρροές από τη Δύση, η τεχνολογική εξέλιξη, η επέκταση των σιδηροδρομικών γραμμών και η ανταγωνιστική οικονομία άλλαξαν την καθημερινή ζωή. Από τη μια πλευρά, η ανάπτυξη του εμπορίου έκανε τη ζωή πιο εύκολη και ορισμένα από τα πολυτελή αγαθά έγιναν αγαθά καθημερινής χρήσης (π.χ. καφές, τσάι), ενώ οι πιο συχνές επαφές με τη Δύση βοήθησαν και στην πνευματική άνθιση. Από την άλλη, τα αποικιακά καθεστώτα και ο ιμπεριαλισμός συνέβαλαν στην επιβίωση του δυνατού και οδήγησαν σε ιδέες φυλετικής ανωτερότητας και στην προκαθορισμένη μοίρα των λευκών να εξουσιάζουν τους έγχρωμους λαούς της γης. Παράλληλα, ο έντονος ανταγωνισμός εμφάνισε ένα μεγάλο κύμα ατομικισμού και υπονόμευσης της αλληλεγγύης ακόμα και στον οικογενειακό χώρο.
Η αναβάθμιση της ζωής είχε αντίκτυπο και στην υγεία. Οι ανεπτυγμένες επικοινωνίες συνέβαλαν στη διεύρυνση των ιατρικών γνώσεων, γεγονός που βελτίωσε τις συνθήκες υγιεινής. Το παραπάνω φαινόμενο δημιούργησε άλλο ένα πρόβλημα στην ορεινή περιοχή, αφού ο αγροτικός πληθυσμός αυξήθηκε και οι πόροι του κάθε κράτους δεν μπόρεσαν να αντεπεξέλθουν στις απαιτήσεις. Συγκεκριμένα, ο πληθυσμός της Σερβίας από το 1878 που ήταν 1.700.000 αυξήθηκε σε 3.020.000 το 1914, όπως και ανάλογη αύξηση είχε και η Βουλγαρία, της οποίας ο πληθυσμός ανέβηκε από 2.820.000 το 1881 σε 4.330.000 το 1911. Αυτός ο υπερπληθυσμός είχε δυσάρεστες συνέπειες για τους αγρότες, καθώς πολλοί αναγκάστηκαν να μεταναστεύσουν ελλείψει δουλειών. Επίσης, η συνεχής πληθυσμιακή αύξηση οδήγησε σε σταδιακό κατακερματισμό των ιδιοκτησιών και σε πολλές οικονομικές κρίσεις που προκάλεσαν πείνα.
Με το πέρασμα του χρόνου τα στοιχεία του ιμπεριαλισμού και οι συνέπειές του έγιναν διακριτές στις αρχές του νέου αιώνα, όταν η κατάσταση της χερσονήσου διαφοροποιήθηκε εντελώς με την εξέγερση των Νεότουρκων και τη Βοσνιακή κρίση που οδήγησαν στους Βαλκανικούς Πολέμους και εν συνεχεία στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο.
Βιβλιογραφία
- Pavlovic S., A history of the Balkans. 1804-1945, 2000 (σσ. 169-226)
- Σταυριανός Λ., Τα Βαλκάνια μετά το 1453, 2006 (σσ. 785-804)
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 2000 και σπουδάζει στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Φέρει ενδιαφέρον για σύγχρονα ιστορικά γεγονότα και για την πολιτική ανάλυση. Θεωρεί τα ανθρώπινα δικαιώματα αποφασιστικά κρίσιμα για την κοινωνία και τον ευαισθητοποιεί ο εθελοντισμός.
