Της Ιωάννας Καράντζαλη,
Ήδη, από αρχαιοτάτων χρόνων, ο άνθρωπος αντιλήφθηκε την αξία της οργανωμένης κοινωνίας τόσο για τη διασφάλιση της επιβίωσής του από τα άγρια θηρία όσο και για την εξασφάλιση του ευ ζην. Με την πάροδο του χρόνου, οι κανόνες της οργανωμένης αυτής κοινότητας ήρθαν για να δημιουργήσουν ένα περιοριστικό και λιγότερο φιλελεύθερο, για την έκφραση των ανθρώπινων αναγκών, πλαίσιο. Ή τουλάχιστον αυτό πρέσβευε ο Γάλλος φιλόσοφος Rousseau ότι, πριν από την ανάπτυξη του σύγχρονου πολιτισμού, οι άνθρωποι ήταν σχετικά ευχαριστημένοι και ένιωθαν κυρίως συμπόνια ο ένας για τον άλλον. Θεωρούσε πως ο πολιτισμός δημιούργησε ένα αρνητικό κλίμα στην ανθρωπότητα, καθώς καλλιέργησε τον ανταγωνισμό για τα υλικά αγαθά, υποδαυλίζοντας έτσι με τη σειρά του το αίσθημα της ζήλιας και της καχυποψίας.
Στο σημείο αυτό, αξίζει να αναφερθούμε σε μία άποψη-σταθμό στον κόσμο της ψυχανάλυσης, η οποία ανήκει στον πατέρα της Ψυχανάλυσης, S. Freud. Ο ίδιος διατεινόταν, σχετικά με τη θέση του ατόμου στην κοινωνία, πως οι άνθρωποι γεννιούνται αθώοι, αλλά ζώντας σε έναν κόσμο γεμάτο πειρασμούς, χάνουν τη χάρη του Θεού. Μια άποψη που διαθέτει περίοπτη θέση στην κουλτούρα της δυτικής φιλοσοφίας.
Η αρχή της ηδονής
Σύμφωνα με την αρχή της ηδονής, ο άνθρωπος επιδιώκει την ικανοποίηση των επιθετικών και ερωτικών παρορμήσεων, τα οποία αποτελούν έμφυτα χαρακτηριστικά του. Ο ρόλος, λοιπόν, της κοινωνίας είναι να χαλιναγωγεί αυτές τις εγγενείς βιολογικές τάσεις. Μια σημαντική λειτουργία του «πολιτισμού είναι να θέτει περιορισμούς στη σεξουαλική ζωή» (Freud, 1930/1949, σ.51). Καθίσταται σαφές, πως η κοινωνία δεν επιτρέπει την ελεύθερη έκφραση των βιολογικά καθορισμένων χαρακτηριστικών των ανθρώπων και τις κρίνει ως μη αποδεκτές. Πώς, όμως, γίνεται ο άνθρωπος να περιορίζει τον ίδιο του τον εαυτό; Γιατί ο άνθρωπος είναι αυτός, ο οποίος δημιουργεί την ηθική δεοντολογία που διέπει μία κοινωνία. Μία ριζοσπαστική απάντηση αποτελεί η ακόλουθη, η οποία μάλιστα αποτελεί και πετυχημένη αναγωγή στο κλασικό ζήτημα της εξουσίας πάνω στην καταπιεσμένη κατώτερη τάξη: «ο φόβος μιας εξέγερσης των καταπιεσμένων την οδηγεί σε αυστηρότερα μέτρα για την πρόληψή της» (Freud, 1930/1949, σ.51). Ο φόβος, λοιπόν, αποτελεί την λέξη-κλειδί, ο οποίος είναι ικανός να ανατρέψει συθέμελα την ίδια την αξία της κοινωνικής οργάνωσης.
Υπάρχει, εντούτοις, ένα μέρος, όπου, φαινομενικά τουλάχιστον, είμαστε ελεύθεροι, το μυαλό μας. Είναι όμως στην πραγματικότητα η Εδέμ μας το ίδιο μας το μυαλό ή και αυτό επηρεάζεται, συνειδητά ή ασυνείδητα, από παράπλευρα ερεθίσματα; Τι συμβαίνει μέσα στο μυαλό μας; Τι σκέψεις κάνετε; Τώρα, λόγου χάρη, ενδεχομένως να σκέφτεστε πόσο ωραία θα ήταν να κάνατε μπάνιο στη θάλασσα από το να βρίσκεστε στο επαγγελματικό σας γραφείο. Αυτή αποτελεί μία «συνειδητή» σκέψη. Οι συνειδητές σκέψεις, όμως, δεν είναι παρά η κορυφή του παγόβουνου, ψήγματα του νοητικού υλικού. Το παγόβουνο, λοιπόν, διακρίνεται σε τρία τμήματα. Το πρώτο είναι το συνειδητό, το μέρος αυτό του εγκεφάλου, όπου λαμβάνουν χώρα οι σκέψεις που έχουμε επίγνωση ανά πάσα στιγμή. Το δεύτερο είναι το προσυνειδητό, το οποίο περιλαμβάνει τα φαινόμενα που μπορούμε εύκολα να αντιληφθούμε, αν τους δώσουμε προσοχή, όπως για παράδειγμα να φέρετε τώρα στο μυαλό σας τον αριθμό του τηλεφώνου σας και τρίτο και εξίσου σημαντικό μέρος, είναι το ασυνείδητο. Το ασυνείδητο νοητικό υλικό είναι τμήμα του νου που αγνοούμε και δεν μπορούμε να αντιληφθούμε παρά μόνο σε ειδικές συνθήκες. Γιατί δεν μπορούμε; Γιατί, σύμφωνα με τον Freud, πρόκειται για σκέψεις που μας προκαλούν άγχος. Η ανάγκη να προστατευθούμε από το άγχος μάς κρατά δέσμιους έξω από τη σφαίρα της φαντασίας.
Πόσο κοστίζει η καταπίεση των ερεθιστικών σκέψεων
Με την ανάπτυξη του πολιτισμού υπονομεύτηκε η αρχή της ηδονής και οξύνθηκε το αίσθημα της ενοχής. Απαιτεί ο πολιτισμός αυτή την απαγόρευση; Σύμφωνα με έρευνα του Daniel Wenger και των συνεργατών του, η καταπίεση των σκέψεων που προκαλούν διέγερση δύναται να οδηγήσει σε αρνητικά συναισθήματα, φοβίες ακόμα και εμμονές. Σε αυτή την έρευνα, ζητήθηκε από τα υποκείμενα να μην σκέφτονται το σεξ. Η προσπάθεια να μην σκέφτονται το σεξ προκάλεσε συναισθηματική φόρτιση, όπως συνέβη και με τα υποκείμενα που είχαν την άδεια να σκέφτονται το σεξ. Αν και η φόρτιση μειώθηκε λίγα λεπτά αργότερα και στις δύο ομάδες, τα επακόλουθα διέφεραν για τα υποκείμενα των ομάδων αυτών. Στην πρώτη ομάδα, η διέγερση ενισχύθηκε εξαιτίας της απαγόρευσης. Με άλλα λόγια, καθεαυτή η πράξη της καταπίεσης μπορεί να κάνει αυτές τις σκέψεις ακόμη πιο ερεθιστικές απ’ ό,τι όταν ασχολούμαστε σκόπιμα με αυτές.
Πηγές
-
- Petrie, Booth & Pennebaker, 1998, Wenger, 1992, Wenger et al., 1990.
- Daniel Cervone & Lawrence A. Pervin, Θεωρίες Προσωπικότητας, Έρευνα και Εφαρμογές, εκδόσεις Gutenberg, 2013
Γεννήθηκε στην Λιβαδειά το 1996 και κατοικεί στην Αθήνα τα τελευταία 7 χρόνια. Είναι φιλόλογος με εξειδίκευση στην ψυχολογία και στις μαθησιακές δυσκολίες. Έχει συμμετάσχει σε πολλαπλά σεμινάρια αντίστοιχων θεματικών ενώ αυτήν την περίοδο πραγματοποιεί τις μεταπτυχιακές της σπουδές στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και Πατρών. Εργάζεται στον ιδιωτικό τομέα τα τελευταία χρόνια και επιδιώκει την δυναμική ενασχόλησή της στον χώρο των γραμμάτων.
