Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Η Αίγυπτος υπό την εξουσία της δυναστείας των Πτολεμαίων ήταν ένα από τα σημαντικότερα κι ισχυρότερα βασίλεια του ελληνιστικού κόσμου. Ήταν, επίσης, το τελευταίο βασίλειο που κατακτήθηκε από τους Ρωμαίους και μετά την πτώση του τοποθετείται συμβατικά το τέλος της ελληνιστικής περιόδου. Το βασίλειο των Πτολεμαίων συγκρουόταν έντονα με το βασίλειο των Σελευκιδών για την Κοίλη Συρία και με τους Αντιγονίδες για το Αιγαίο και τη νότια Ελλάδα. Η Αίγυπτος κατείχε την Κύπρο, απαραίτητη για την ασφάλειά της, τη Ρόδο, που τη βοηθούσε στο να διατηρεί την κυριαρχία της στο Αιγαίο, και μικρούς θύλακες στη Μικρά Ασία.
Για να μπορέσουμε να ρίξουμε μια ματιά στην οικονομία του βασιλείου, ένα θέμα για το οποίο έχουν γραφεί κι ειπωθεί πολλά, πρέπει πρώτα να δούμε τον τρόπο διοίκησής του. Η Αίγυπτος χωριζόταν σε 40 περίπου νομούς, που υπήρχαν στρατεύματα υπό έναν στρατηγό. Οι αρμοδιότητές του, σύμφωνα με τις πηγές -κυρίως πάπυροι-, δεν ήταν μόνο στρατιωτικές. Κάθε νομός είχε τις δικές του οικονομικές υπηρεσίες, τις οποίες διοικούσε ο οικονόμος. Επίσης, κάθε νομός χωριζόταν σε κώμες ή τόπους κι αυτοί με τη σειρά τους διοικούνταν από τους κωμάρχες ή τοπάρχες.
Παρατηρείται, επίσης, πως από τον 2ο αιώνα κι έπειτα υπάρχει το αξίωμα του διοικητή, το οποίο, αν και χάνει ένα μέρος του κύρους του, αποκτά μεγαλύτερη σημασία για τη δημοσιονομική διοίκηση του βασιλείου. Πιο συγκεκριμένα, από τους παπύρους προκύπτει πως το εν λόγω αξίωμα ήταν κάτι σαν τον υπουργό οικονομικών, που βρισκόταν στην Αλεξάνδρεια. Τώρα, εξαπλώνεται και στο υπόλοιπο βασίλειο. Κάτω από τους διοικητές, βρίσκουμε στην ιεραρχία τους οικονόμους, που συλλέγουν τους φόρους.
Μεγάλη σημασία για την οικονομία είχαν οι καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Πολλές εκτάσεις ανήκαν στον βασιλιά, τις οποίες μίσθωνε, για να παίρνει μετά το 40% της παραγωγής, αν και με την προσθήκη φόρων έπαιρνε κάτι παραπάνω από το μισό της. Οι σπόροι για την καλλιέργεια δίνονταν από το κράτος και στο τέλος έπαιρνε πίσω το ισοδύναμό του από την παραγωγή. Επίσης, ήταν καταγεγραμμένα και τα εργαλεία και γενικότερα όλα τα μέσα που είχαν οι αγρότες. Φυσικά, υπήρχαν κι οι ιδιοκτήτες μεγάλων εκτάσεων γης. Αυτοί, κυρίως στην Άνω Αίγυπτο, ήταν επικίνδυνοι για την κεντρική εξουσία, διότι είχαν αποσχιστικές τάσεις. Οι Πτολεμαίοι έδωσαν μεγάλη σημασία και στην ανάπτυξη του εμπορίου. Ανέπτυξαν τα λιμάνια, κυρίως την Αλεξάνδρεια, κι ως γνωστόν, όπου υπάρχει λιμάνι, το οποίο προσελκύει εμπόρους από άλλα βασίλεια, υπάρχουν και πολλά χρήματα. Έτσι, κάθε έμπορος που ερχόταν, έπρεπε να περάσει από τη διαδικασία καταγραφής των εμπορευμάτων του και να αλλάξει τα νομίσματα που είχε με αυτά του βασιλείου των Πτολεμαίων. Το νόμισμα, μέχρι την εδραίωση της δυναστείας, δεν χρησιμοποιούνταν τακτικά από τους πληθυσμούς. Το κράτος επάνδρωνε τα χαμηλά στρώματα της διοίκησης με Αιγυπτίους, για να μπορέσουν να έρθουν σε επαφή με τον ντόπιο πληθυσμό, ο οποίος δεν γνώριζε τη γλώσσα των πολιτικών κυριάρχων, τα ελληνικά. Τέλος, το κράτος είχε κάποια μονοπώλια, όπως μαθαίνουμε από έναν πάπυρο του 259, που έχει τίτλο: Νόμος περί Δημοσίων Προσόδων του Πτολεμαίου Β΄. Μερικά από αυτά ήταν οι καρποί, από τους οποίους παράγονταν λάδια, το σουσάμι, το στρόγγυλο κολοκύθι, το σινάπι, ο λιναρόσπορος, τα ορυχεία, η εξόρυξη νατρίου και στύψης και τα λατομεία. Επίσης, υπήρχαν και κάποια ημιμονοπώλια, όπως τα λινά υφάσματα, η μπίρα και ο πάπυρος.
Το ζήτημα που έχει απασχολήσει τους ερευνητές είναι το πώς θα έπρεπε να χαρακτηριστεί αυτού του τύπου η οικονομία. Πολλοί μίλησαν για μια παρεμβατική οικονομία κατά τα ευρωπαϊκά πρότυπα των αρχών του 20ου αιώνα ή καλύτερα κατά τα πρότυπα ενός κράτους νεωτερικού. Ο βασιλιάς της Αιγύπτου, κι όχι μόνο αυτός φυσικά, νοιαζόταν για το πώς θα ζει ως βασιλιάς, για το πώς θα πληρώνονται οι δημόσιοι υπάλληλοι του κράτους του και για το πώς θα διατηρεί τον στρατό του ισχυρό ή, ακόμη καλύτερα, πώς θα τον κάνει ακόμη ισχυρότερο. Ειδικά οι Πτολεμαίοι, πέραν της σύγκρουσης με τους Σελευκίδες στη Συρία, έπρεπε να επιχειρούν μακριά από τη βάση τους διασχίζοντας την ανατολική Μεσόγειο. Άρα, έπρεπε να διαθέτουν ισχυρό ναυτικό, για να προασπίσουν τα συμφέροντά τους τόσο στο Αιγαίο όσο και στην Κύπρο. Η κατασκευή κι η διατήρηση του στόλου είναι μια πολύ δαπανηρή διαδικασία, αλλά για το βασίλειο των Πτολεμαίων ήταν απαραίτητο. Συνεπώς, δεν μπορούμε να μιλάμε για μια οικονομία παρεμβατισμού μόνο και μόνο επειδή η κεντρική εξουσία ήθελε να ελέγχει τα πάντα. Ο κρατικός έλεγχος στην οικονομία προκύπτει από τις γεωπολιτικές ανάγκες της περιοχής και της περιόδου. Η διατήρηση των εξωτερικών κτήσεων ήταν ζήτημα ζωτικής σημασίας για την Αίγυπτο και για να το πετύχει έπρεπε να διατηρεί σε υψηλά επίπεδα την οικονομία της.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
- Frank Walbank, Ο Ελληνιστικός Κόσμος, 142-155
- Hans-Joachim Gehrke, Ιστορία Του Ελληνιστικού Κόσμου, 247-250
- Francois Lefevre, Ιστορία Του Αρχαίου Ελληνικού Κόσμου, 422-428
- Graham Shipley, Ο Ελληνικός Κόσμος Μετά Τον Αλέξανδρο 323-30 π.Χ., 358-367
