Της Ανδριάνας Γιάτσιου,
Η Θεσσαλονίκη πάντα αποτελούσε σημαντική πόλη, λόγω της γεωπολιτικής της θέσης. Επί Βυζαντίου, ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη πόλη, μετά την Κωνσταντινούπολη και αποκαλούνταν Συμβασιλεύουσα Πόλις και χαρακτηριστικά «Θεσσαλονίκην μετά τη μεγάλη παρά των Ρωμαίων πόλιν». Γι’ αυτό το λόγο, όσες φορές η πόλη αντιμετώπιζε επιθέσεις, επιτυχώς ή ανεπιτυχώς, επηρεαζόταν το ηθικό όλης της αυτοκρατορίας. Η Θεσσαλονίκη, επίσης, υπήρξε κέντρο πολιτισμού και αποτέλεσε την πύλη της ιδεολογικής, πολιτιστικής και θρησκευτικής επιρροής του Βυζαντίου προς τα Βαλκάνια.
Με τις πρώτες επιθέσεις των Οθωμανών στον βόρειο ελλαδικό χώρο, ένας σημαντικός στόχος, που θα εδραίωνε την εξουσία τους στα Βαλκάνια, ήταν η Θεσσαλονίκη. Η πρώτη επαφή με το οθωμανικό στοιχείο επήλθε τον Απρίλιο του 1372, όταν άτακτοι Οθωμανοί πολεμιστές «της πίστης» (γαζήδες) έφτασαν στα τείχη της πόλης. Οι γαζήδες ξεχύθηκαν στη Μακεδονία κατευθυνόμενοι προς τα δυτικά, μετά τη νίκη τους στη μάχη του Έβρου, ενάντια στα στρατεύματα του Σέρβου Δεσπότη των Σερρών, Ιωάννη Ουγγλέση, και του αδελφού του, Vukasin.
Στα τέλη του 14ου αιώνα, ο Μανουήλ Β΄ Παλαιολόγος, γιος του Ιωάννη Ε΄ και μετέπειτα αυτοκράτορας, ανέλαβε την άμυνα εναντίον των Τούρκων και προσπάθησε να συμβάλλει με όλες τις δυνάμεις που κατείχε στην αποτελεσματικότερη άμυνα ενάντια στον εχθρό. Πολλοί εθελοντές από την Κωνσταντινούπολη έσπευσαν να συνδράμουν στη Θεσσαλονίκη πολλές φορές σημειώνοντας και επιτυχίες (1384). Οι προσωρινές επιτυχίες του Μανουήλ έδωσαν την ευκαιρία στον εχθρό να ανασυνταχθεί, με επικεφαλής τον μπεηλέρμπεη της Ρούμελης, Τσανταρλί Καρά Χαλίλ (Χαϊρεντίν), ο οποίος μαζί με τον κατακτητή της Κομοτηνής, Εβρενός μπέη, κινήθηκαν προς τη νότια Μακεδονία. Ο Μανουήλ, στις κρίσιμες εκείνες περιστάσεις, δεν είχε προλάβει να επανδρώσει τα φρούρια Χριστούπολης (Καβάλα), Χρυσούπολης, Ρεντίνας, Βέροιας, Πλαταμώνα, Κασσάνδρειας, Γαλάτιστας, Κίτρους. Η εκκαθάριση αυτών των φρουρίων από τους Τούρκους γινόταν ταυτόχρονα με την πολιορκία της Θεσσαλονίκης την περίοδο 1383-1387. Το Σεπτέμβριο του 1384 κυριεύθηκαν οι Σέρρες από τον Γαζή Εβρενός. Η απώλεια των Σερρών υπήρξε ένα ισχυρό πλήγμα για την αυτοκρατορία, καθώς δυσχεραινόταν ακόμα περισσότερο η προσπάθεια για τη διατήρηση της Θεσσαλονίκης.
Η πολιορκία της Θεσσαλονίκης ξεκίνησε το 1383, με αρχηγούς τον Γαζή Εβρενός και τον Χαϊρεντίν, οι οποίοι είχαν στραφεί ολοκληρωτικά προς τη Θεσσαλονίκη. Ο Μανουήλ Β΄, για να σώσει την πόλη, προσπάθησε να έρθει σε επαφή με διάφορα επίσημα πρόσωπα της εποχής του. Ανάμεσά τους, ο αδελφός του, Θεόδωρος, ο Ελληνοσέρβος δεσπότης των Ιωαννίνων, Θωμάς Πρελιούμποβιτς, ακόμα και ο πάπας Ουρβανός Στ΄. Τα αποτελέσματα της αποστολής στη Δύση υπήρξαν πενιχρά. Επίσης, η στάση του Μανουήλ προς την ένωση των δύο εκκλησιών, με αντάλλαγμα την παροχή παπικής βοήθειας, προκάλεσε την αντίδραση των ησυχαστών της Θεσσαλονίκης, αλλά και του αρχιεπισκόπου της, Ισιδώρου Γλάβα.
Η Θεσσαλονίκη παραδόθηκε στις 9 Απριλίου του 1387 στον Χαϊρεντίν πασά, μετά από τετραετή πολιορκία. Ο Μανουήλ εγκατέλειψε την πόλη λίγο πριν πέσει και διέφυγε στη Λέσβο. Από εκεί, κατευθύνθηκε στην Προύσα, όπου και ζήτησε συγγνώμη από τον σουλτάνο, παρακαλώντας τον να φερθεί επιεικώς στους Θεσσαλονικείς. Ο Μουράτ, λοιπόν, δεν ενσωμάτωσε τη Θεσσαλονίκη στην αυτοκρατορία του, αλλά περιορίστηκε στο να εισπράττει φόρους. Επιπλέον, αναγνώρισε το κοινοτικό καθεστώς και επέτρεψε την απρόσκοπτη λειτουργία του, ώστε οι κάτοικοί της να είναι ουσιαστικά ελεύθεροι. Η προνομιακή αυτή θέση της Θεσσαλονίκης διήρκησε ως το 1391, οπότε και η πόλη καταλήφθηκε βίαια από τον Βαγιαζήτ Α΄ Κεραυνό (Bayezıd Yıldırım), με αφορμή τη δραπέτευση του Μανουήλ από την αυλή του σουλτάνου και την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη, ώστε να αναλάβει τον θρόνο. Σημαντική πηγή πληροφόρησης, για την πρώτη κατοχή της Θεσσαλονίκης, αποτελούν οι σωζόμενες ομιλίες του μητροπολίτη, Ισιδώρου Γλάβα. Μία εξ αυτών, μάλιστα, αναφέρεται και στην πρακτική του Παιδομαζώματος. Η Θεσσαλονίκη, πιθανόν, ήταν μία από τις πρώτες πόλεις του ελλαδικού χώρου που εφαρμόστηκε η πρακτική. Η πόλη έμεινε υπό οθωμανική κατοχή μέχρι το 1403.
Οι αρχές του 15ου αιώνα εξελίχθηκαν ευεργετικά για τη Θεσσαλονίκη. Ο Βαγιαζήτ Α΄ ηττήθηκε από τον Τιμούρ Λεγκ, κοντά στην Άγκυρα το 1402 και οι διάδοχοί του οδηγήθηκαν σε εμφύλιο σπαραγμό. Ο Μανουήλ Β΄, αυτοκράτορας πια, ανέκτησε το 1403 τη Θεσσαλονίκη, μέρος της ενδοχώρας της, ολόκληρη τη Χαλκιδική, καθώς και την παραλιακή περιοχή από τον Στρυμόνα ως και τα Τέμπη. Από το 1403 έως το 1408, διοίκησε τη Θεσσαλονίκη και το ελεύθερο τμήμα της, ο Ιωάννης Ζ΄ Παλαιολόγος, μετά από αυτόν, ο Δημήτριος Λεωντάρης (1408-1415) και, τέλος, ο Ανδρόνικος Παλαιολόγος, γιος του Μανουήλ Β΄. Στα 1412 και 1416, η πόλη πολιορκήθηκε από στρατεύματα των διαδόχων του Βαγιαζήτ. Με την άνοδο του Μουράτ Β΄ στον σουλτανικό θρόνο και την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης το 1422, η κατάσταση επιδεινώθηκε για τη Θεσσαλονίκη. Το 1423, ο Δεσπότης Ανδρόνικος Παλαιολόγος, ανίκανος πια να υπερασπίσει την πόλη, την παρέδωσε στους Βενετούς, έναντι 50.000 δουκάτων, με τους όρους να σεβαστούν την κοινοτική αυτονομία και να διατηρήσουν τα προνόμια του αρχιεπισκόπου. Ωστόσο, τα συμφωνηθέντα δεν τηρήθηκαν, παρά τις αντιπροσωπείες που έστελναν κατά καιρούς οι Θεσσαλονικείς στη Βενετία. Η ενετοκρατία, σύμφωνα με τον καθηγητή Βακαλόπουλο, ήταν τυραννική για τη Θεσσαλονίκη. Παράλληλα, η τουρκική πολιορκία εντεινόταν, με 30.000 Τούρκους να πολιορκούν την πόλη, το 1426. Με την πάροδο του χρόνου, λόγω της απελπισίας των κατοίκων της πόλης, δημιουργήθηκε ανάμεσά τους μία φιλοτουρκική μερίδα που υποστήριζε την ειρηνική παράδοση της πόλης, για να αποφευχθούν τα αντίποινα. Με την ενδεχόμενη ανταρσία, ο βενετικός ζυγός γινόταν ολοένα και πιο ασφυκτικός, παραγνωρίζοντας τα νόμιμα δικαιώματα του πληθυσμού.
Τα χαράματα της 29ης Μαρτίου του 1430, ο Μουράτ Β΄ εξαπέλυσε τελική επίθεση κατά της πόλης. Οι Βενετοί απέρριπταν έντονα οποιαδήποτε πρόταση για παράδοση της πόλης. Πρώτο έπεσε το ανατολικό τείχος, που βρισκόταν σε πολύ κακή κατάσταση. Σημαντική πηγή πληροφόρησης για την τελευταία άλωση της Θεσσαλονίκης αποτελεί ο αυτόπτης μάρτυρας, Ιωάννης Αναγνώστης, τα κείμενα του οποίου περιγράφουν την εξέλιξη της μάχης. Η Θεσσαλονίκη λεηλατήθηκε για δύο ημέρες και οι κάτοικοί της αρπάχτηκαν ως σκλάβοι. Ο Μουράτ Β΄, μετά την πάροδο των δύο ημερών, προσκύνησε μέσα στην Αχειροποίητο και τη μετέτρεψε απευθείας σε τζαμί για τη νίκη του. Η άλωση της Θεσσαλονίκης αποτέλεσε προμήνυμα για την πτώση της Κωνσταντινούπολης.
Λόγω της δραματικής μείωσης του πληθυσμού της πόλης, ο σουλτάνος φρόντισε για την επιστροφή των περισσότερων Ελλήνων στις εστίες τους. Για να τους δημιουργήσει το αίσθημα της ασφάλειας, μετέφερε τον στρατό του, από το εσωτερικό της πόλης, στους ποταμούς Αξιό και Γαλλικό. Επίσης, φρόντισε για την επιδιόρθωση των φρουρίων και των τειχών της πόλης. Ακόμα, φρόντισε για την ανασύσταση παλαιών προνομίων των κατοίκων, φορολογικού χαρακτήρα. Στα τέλη του 15ου αιώνα, την πόλη εποίκησαν Εβραίοι πρόσφυγες από διάφορες περιοχές της δυτικής Ευρώπης, κυρίως από την Ισπανία, απ’ όπου είχαν εκδιωχθεί από τους βασιλείς.
Βιβλιογραφία
- Βακαλόπουλος Απόστολος, Η Ιστορία της Μακεδονίας 1354-1833, Θεσσαλονίκη 1969
- Βακαλόπουλος Απ. Κωνσταντίνος, Ιστορία της Μείζονος Μακεδονίας, 1350-1950, Θεσσαλονίκη 1983
- Ostrogorsky George, Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους, Oxford, 1968
