Της Ιωάννας Καράντζαλη,
Όλοι θέλουμε να μάθουμε περισσότερα για την προσωπικότητα. Πώς διαφοροποιούμαι εγώ από τον φίλο μου; Μπορούν οι άνθρωποι να αλλάξουν προσωπικότητα – και αν ναι, πώς; Τι είναι προσωπικότητα, πώς διαμορφώνεται και ποια τα αίτια της συμπεριφοράς; Στο παρόν άρθρο σκιαγραφούνται οι βασικές παράμετροι των παραπάνω ερωτημάτων, δίνοντας έναυσμα στον αναγνώστη για περαιτέρω προβληματισμό. Η ψυχολογία της προσωπικότητας, συνεπώς, απαντά σε καίρια ερωτήματα, τα οποία αφορούν στις ατομικές διαφορές και στο ολοκληρωμένο, μοναδικό άτομο.
Όπως έχει χαρακτηριστικά ειπωθεί: «Όποιος θέλει να μάθει τη σημασία μιας λέξης θα πρέπει να παρατηρήσει τη χρήση της – και όσο θα παρατηρεί θα πρέπει να θυμάται ότι η ίδια λέξη μπορεί να χρησιμοποιηθεί με πολλούς και ποικίλους τρόπους» (Wittgenstein, 1953). Καθίσταται, λοιπόν, σαφής η πολυπλοκότητα ενός μοναδικού ορισμού για την προσωπικότητα. Ο κυρίαρχος, βέβαια, ορισμός αναφέρεται στα σχετικά αμετάβλητα, στο πέρασμα του χρόνου και στις διαφορετικές καταστάσεις ζωής ενός ατόμου, χαρακτηριστικά, τα οποία καθορίζουν τη σκέψη, τη συμπεριφορά και τα συναισθήματά του.
Αιτίες ατομικών διαφορών: Γονίδια, κοινωνικές εμπειρίες ή κάτι άλλο;
«…καθοριστικό στην διαμόρφωση της προσωπικότητας του εκάστοτε ατόμου διαδραματίζει, όπως προαναφέρθηκε, η σειρά γέννησης».
Τίθεται, συχνά, το δίλημμα «φύση ή ανατροφή». Έρευνες έχουν καταδείξει ότι οι γενετικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν με τους αντίστοιχους περιβαλλοντικούς. Καταλυτικής, επίσης, σημασίας είναι το κίνητρο που κρύβεται πίσω από την συμπεριφορά ενός ατόμου, τα προϋπάρχοντα γονεϊκά σχήματα, σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεωρία του Freud, το πολιτισμικό συγκείμενο, το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο καθώς και κάποια δημογραφικά χαρακτηριστικά, όπως το φύλο και η σειρά γέννησης. Βέβαια το γονιδίωμα κατέχει πρωταγωνιστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας και των ατομικών διαφορών (Caspi, 2000). Η ιδιοσυγκρασία, δηλαδή τα βιολογικά καθορισμένα συναισθήματα και συμπεριφορικές τάσεις, είναι ήδη εμφανείς από την πρώιμη παιδική ηλικία. Ένα παράδειγμα, προς αποσαφήνιση της επιδραστικότητας των βιολογικών και των κοινωνικών παραγόντων στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ατόμου είναι το εξής: τα ιδιοσυγκρασιακώς ντροπαλά παιδιά που πηγαίνουν σε νηπιακούς σταθμούς, όπου έρχονται καθημερινά σε επαφή με άλλα παιδιά, έχουν λιγότερες πιθανότητες να παραμείνουν ντροπαλά από τα παιδιά που μεγαλώνουν αποκλειστικά στο σπίτι (Schmidt & Fox, 2002). Υπάρχει, συνεπώς, μια προδιάθεση ενός χαρακτηριστικού, η οποία αναλόγως των εξωτερικών παραγόντων αναδύεται ή όχι.
Όσον αφορά τους περιβαλλοντικούς συντελεστές, όπως ο πολιτισμός, φαίνεται πως ασιατικοί πολιτισμοί εστιάζουν περισσότερο στη συνεισφορά του ατόμου στην κοινότητα παρά στο προσωπικό συμφέρον, όπως συμβαίνει στις αντίστοιχες δυτικές κοινωνίες. Ο πολιτισμός στον οποίο ζούμε καθορίζει όλη την κοσμοθεωρία μας και την στάση ζωής που θα «επιλέξουμε». Το κοινωνικό πλαίσιο μέσα στο οποίο ζούμε και αλληλεπιδρούμε, επηρεάζει το τι θεωρούμε αστείο ή θλιβερό, τη στάση μας απέναντι στη ζωή και τον θάνατο και το τι κρίνουμε υγιές ή αρρωστημένο. Το ίδιο φυσικά ισχύει και για τον ταξικό παράγοντα, ο οποίος επηρεάζει τις ικανότητες και τις τάσεις μας, το πώς βλέπουμε τον εαυτό μας, το πώς ξοδεύουμε και κερδίζουμε χρήματα και γενικότερα πώς αντιδρούμε στις διάφορες καταστάσεις που προκύπτουν. Οι άλλοι δύο θεσμοί, που ασκούν επιρροή στο άτομο, είναι η οικογένεια και οι συνομήλικοι.
Μάλιστα, στο πλαίσιο της οικογένειας δημιουργούνται διαφορές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι οι διαφορές μεταξύ αγοριών και κοριτσιών στον τρόπο ανατροφής τους, ενώ καθοριστικό στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του εκάστοτε ατόμου διαδραματίζει, όπως προαναφέρθηκε, η σειρά γέννησης. Μερικές φορές οι γονείς εκδηλώνουν ασυναίσθητα μια (ανεπαίσθητη) προτίμηση για τα πρωτότοκα παιδιά (Keller & Zach, 2002), τα οποία έτσι έχουν την τάση να γίνονται πιο φιλόδοξα και ευσυνείδητα σε σχέση με τα επόμενα αδέρφια τους (Paulhus, Trapnell, &Chen, 1999). Αξίζει σε αυτό το σημείο να αναφερθεί η βαρύνουσας σημασίας προσφορά του ψυχαναλυτή και ιατρού Adler, εκφραστή του Νέο-φροϋδισμού, ο οποίος προσέγγισε το θέμα της σειράς γέννησης των παιδιών με ιδιαίτερο τρόπο. Το μεγαλύτερο παιδί γενικά είναι αποδέκτης μεγάλης προσοχής, και κατά την περίοδο που αποτελεί το μοναδικό παιδί της οικογένειας, συνήθως γίνεται κακομαθημένο, επειδή αποτελεί το επίκεντρο. Συνήθως είναι αξιόπιστο, εργάζεται σκληρά και αγωνίζεται να προχωράει μπροστά. Το δεύτερο παιδί βρίσκεται συνεχώς σε εγρήγορση. Είναι σαν να εκπαιδεύεται για να ξεπεράσει τον/την μεγαλύτερο/-η αδελφό/-ή. Ο ανταγωνισμός που δημιουργείται επηρεάζει τη μετέπειτα πορεία της ζωής τους. Το μικρότερο παιδί αναπτύσσει μια ικανότητα να βρίσκει τα αδύναμα σημεία του μεγαλύτερου παιδιού και να προσπαθεί να κερδίσει τον έπαινο. Μάλιστα το δεύτερο παιδί βρίσκεται συχνά σε αντίθεση με το πρώτο. Το μεσαίο παιδί συχνά αισθάνεται στριμωγμένο. Μπορεί να πιστεύει στην αδικία της ζωής και να αισθάνεται εξαπατημένο. Υπάρχει η πιθανότητα να υιοθετήσει τον ρόλο του προβληματικού παιδιού ή από την άλλη μεριά να επωμιστεί τον ειρηνοποιητικό ρόλο της οικογένειας. Να γίνει το άτομο που κρατάει τις ισορροπίες.
mothersblog.gr
«Οι βιολογικοί και οι περιβαλλοντικοί παράγοντες δεν είναι αντίπαλες δυνάμεις αλλά αλληλεπιδρούν και συχνά αλληλοσυμπληρώνονται, καθώς τα άτομα αναπτύσσονται. Τα βιώματα από το περιβάλλον ενεργοποιούν τους γενετικούς μηχανισμούς, έτσι ώστε ορισμένα βιώματα να είναι σε θέση να μεταβάλλουν τη βιολογία του ανθρώπινου οργανισμού» (Gottlieb, 1998).
Η εξέλιξη του Νου και της Προσωπικότητας
Το Principles of Phycology (Αρχές της Ψυχολογίας) του William James (1890) έκλεινε με ένα κεφάλαιο που εξηγούσε το πώς η θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου σχετιζόταν με την κατανόηση των νοητικών δομών. Ο κεντρικός άξονας είναι πως, όταν ένα παιδί γεννιέται, ο ανθρώπινος νους δεν είναι tabula rasa, δηλαδή άγραφος πίνακας. Αντ’ αυτού, χάρη στις διεργασίες της φυσικής επιλογής, οι άνθρωποι γεννιούνται με εγγενείς τάσεις και ικανότητες. Εδώ όμως προκύπτει μία σειρά ερωτημάτων, όπως: μας έχουν κληροδοτήσει οι πρόγονοί μας συγκεκριμένες τάσεις που μας βοηθούν να επιβιώνουμε ή η φύση προέβλεψε για την δημιουργία ενός ευέλικτου και προσαρμοστικού, σε νέα δεδομένα, εγκεφάλου; Γιατί προσπαθούμε να εφαρμόσουμε πλήθος κανόνων που πρακτικά φαίνεται να αντιβαίνουν την ανθρώπινη φύση; Υπάρχει, τελικά, ελευθερία βούλησης;
«Έχω απόλυτη επίγνωση των κινήτρων μου και είμαι απόλυτα υπεύθυνος για τις πράξεις μου. Είναι όλα συνειδητά», αναφέρει χαρακτηριστικά ο βραβευμένος με βραβείο Νόμπελ, Γάλλος μοριακός βιολόγος J. Monod. Ο Αμερικανός νευροβιολόγος, τότε, του απάντησε: «Jacques, ας πούμε απλά ότι όλα όσα είπε ο Freud ισχύουν για μένα και όχι για σένα», με τον J. Monod να απαντά «Ακριβώς, αγαπητέ μου φίλε».
Φαίνεται πως, ακόμα και σε αυτά τα ερωτήματα, υπάρχουν υπέρμαχοι και των δύο πλευρών. Αυτή είναι και η ουσία κάθε επιστήμης, η οποία καλείται να αναδείξει κρυφές πτυχές ενός ζητήματος υπό το πρίσμα εμπειρογνωμόνων. Για αυτόν το λόγο θα δει κανείς για το ίδιο θέμα τελείως διαφορετική επιχειρηματολογία, βασισμένη σε πορίσματα ερευνών. Θα ήταν ιδιαίτερα ενδιαφέρον να αναλυθεί από ειδικούς ερευνητές γιατί ο άνθρωπος δημιουργεί έργα τέχνης, μουσική, μελετά φιλοσοφικά και θρησκευτικά συστήματα, τα οποία αποτελούν πρωτότυπα πνευματικά προϊόντα. Μήπως έχουμε ξεπεράσει τον αρχέγονο φόβο της επιβίωσης και καλούμαστε να αφήσουμε το μοναδικό αποτύπωμά μας στη γη;
Βιβλιογραφία:
- Caspi, A. & Silva, P. A. (1995). Temperamental qualities at age three predict personality traits in young adulthood: longitudinal evidence from a birth cohort.
- Daniel Cervone & Lawrence A. Pervin, Θεωρίες Προσωπικότητας: Έρευνα και εφαρμογές, επιστημονική επιμέλεια Ανδρέας Μπρούζος, εκδ.Gutenberg, 2013.
Γεννήθηκε στην Λιβαδειά το 1996 και κατοικεί στην Αθήνα τα τελευταία 7 χρόνια. Είναι φιλόλογος με εξειδίκευση στην ψυχολογία και στις μαθησιακές δυσκολίες. Έχει συμμετάσχει σε πολλαπλά σεμινάρια αντίστοιχων θεματικών ενώ αυτήν την περίοδο πραγματοποιεί τις μεταπτυχιακές της σπουδές στην Ειδική Αγωγή και Εκπαίδευση του Πανεπιστημίου Λευκωσίας και Πατρών. Εργάζεται στον ιδιωτικό τομέα τα τελευταία χρόνια και επιδιώκει την δυναμική ενασχόλησή της στον χώρο των γραμμάτων.
