Της Χριστίνας Φλωράκη,
Είναι αλήθεια πως οι θρησκευτικές αξίες είναι άμεσα συνδεδεμένες με την παράδοση και την ιστορία ενός τόπου και λόγω αυτού παρατηρούνται συχνά στη θρησκειολογία ομοιότητες θρησκειών, επιρροές αλλά και κοινά χαρακτηριστικά, που κάποια από αυτά παρέμειναν αναλλοίωτα ή και μερικώς διαφοροποιημένα με την πάροδο του χρόνου. Μία από τις θρησκείες του σύγχρονου κόσμου με εμφανείς επιρροές από παλαιότερες, είναι και το Ισλάμ. Η θρησκεία που ήρθε στο φως στις αρχές του Μεσαίωνα και σήμερα μετρά παραπάνω από 1,8 δισεκατομμύρια πιστούς σε όλο τον κόσμο, περιλαμβάνει επιρροές από το χριστιανισμό, τον ιουδαϊσμό, αλλά και από την παλαιά αραβική πολυθεϊστική θρησκεία. Πώς γίνεται, όμως, ο «Ένας και Πραγματικός Θεός» να υπήρξε από το παρελθόν στις μνήμες και τη ζωή των Αράβων;
Αρχικά, αν θέλαμε να αναλύσουμε τις επιρροές των θρησκειών και συνάμα των πολιτισμών μεταξύ τους και μέσα στο πέρας του χρόνου, αρκεί να ανατρέξουμε στην προέλευση της λέξης «Αλλάχ». Στα αραμαϊκά allah ή και allaha σημαίνει θεός και η ρίζα της συναντάται και στα αραβικά με τη λέξη θεός να είναι Al-ilāh. Επίσης El, Elah και Eloah εμφανίζεται σε πρώιμα αραμαϊκά κείμενα, ενώ ως Allah αναφέρουν τον Θεό και οι προφήτες Έσδρα και Δανιήλ στην Παλαιά Διαθήκη. Το πώς η λέξη εισήλθε στην αραβική γλώσσα, μάλλον απαντάται από τους πρώτους Άραβες χριστιανούς που διάβαζαν τη Βίβλο στα αραμαϊκά, με αποτέλεσμα η λέξη να σημαίνει Ο Θεός.
Στο Ισλάμ, ωστόσο, η κυρίαρχη γλώσσα είναι τα αραβικά και όχι μόνο λόγω εθνικότητας και προέλευσης του Προφήτη και της θρησκείας, αλλά επειδή κατά την ισλαμική πίστη ο Θεός μίλησε τα Αραβικά, θεωρείται ευλογημένη γλώσσα και γι’ αυτό οι ισλαμικοί όροι δε μεταφράζονται από γλώσσα σε γλώσσα (π.χ. Κοράνι = Βιβλίο, Σούρα = Κεφάλαιο κτλ.)
Στην αραβική μυθολογία, οι θεοί συνδέονται κυρίως με ουράνια σώματα, με κυρίαρχα να είναι αυτά του ήλιου και της σελήνης, ενώ τα ονόματα των Θεών είναι κυρίως τίτλοι που δίνουν οι πιστοί και σχετίζονται με τις δυνάμεις και τις ιδιότητές τους. Κατά την προ-ισλαμική Αραβία, το όνομα «Αλλάχ» συναντάται ως μία από τις θεότητες της Μέκκα, ο δημιουργός και ενδεχομένως ο υπέρτατος θεός, αλλά όχι ο μοναδικός. Στην αραβική μυθολογία συναντάται ως πατέρας των θεοτήτων Αλλάτ (Η Θεά), Μαννέτ (Το Πεπρωμένο) και Ουζά (Η παντοδύναμη), ενώ επίσης θεωρείται ο δημιουργός του σύμπαντος. Λέγεται πως ο Αλλάχ διέμενε και λατρευόταν στο Kaaba στη Μέκκα, το οποίο αναιρεί την πίστη και ταυτόχρονα τη θεωρία του Ισλάμ που το θεωρεί το «Πρώτο Τέμενος του Θεού» που φτιάχτηκε από τον Ιμπραήμ και τον Ισμαήλ με οδηγίες του Ενός και Μοναδικού -Μουσουλμανικού- Αλλάχ. Στο Kaaba υπήρχαν ειδώλια από τους θεούς που λατρεύονταν στη Μέκκα, καθώς από περιοχή σε περιοχή λατρεύονταν και διαφορετικοί θεοί, ενώ πολλοί μελετητές λένε πως υπήρχαν 360 θεοί, ένας για κάθε μέρα του χρόνου. Η αρχιτεκτονική του Kaaba αξίζει να σημειωθεί πως ταιριάζει με την αρχιτεκτονική των πετρόχτιστων ορθογώνιων ναών των Ναμπαταίων και των Νότιων Αράβων.
Πολλοί υποστηρίζουν πως ο Αλλάχ συνδέεται με τον θεό της σελήνης, καθώς στα τζαμιά, σε χώρους λατρείας, αλλά και σε σημαίες και λάβαρα ισλαμικών χωρών κυριαρχεί η ημισέληνος ως σύμβολο του Ισλάμ. Μάλιστα, η ημισέληνος και το αστέρι ως σύμβολα λέγεται πως έχουν προέλθει από την αρχαία σουμερική πίστη του θεού Σιν (εμφανίζεται σε επιγραφές και ως θεός Νάννα), ενώ το αστέρι συμβολίζει τον Αυγερινό, που συνδέεται άμεσα με την Αφροδίτη και την έκφανση της θεάς Αλλάτ. Σύμφωνα με τον λεξικογράφο του 19ου αιώνα William Smith και το λεξικό «Dictionary of Greek and Roman geography» (1854), όμως, η προέλευση της ημισελήνου φαίνεται να είναι διαφορετική και να προέρχεται από την ελληνιστική εποχή. Συγκεκριμένα κατά τον Σμιθ, όταν ο Φίλιππος ο Β΄ πολιόρκησε την αρχαία πόλη του Βυζαντίου το 341 π.Χ., οι κάτοικοι της περιοχής απέδωσαν τη σωτηρία της πόλης σε θαύμα της θεότητας Εκάτης, χτίζοντας μάλιστα και άγαλμα προς εκείνη. Η ημισέληνος παρέμεινε ως σύμβολο της θεάς στα νομίσματα των Βυζαντινών κι από εκεί ύστερα πέρασε στην Ανατολή. Η συγκεκριμένη θεωρία είναι και η επικρατέστερη, ενώ υπάρχουν εξίσου πολλοί ενδιαφέροντες θρύλοι και συσχετισμοί σχετικά με την προέλευση της ημισελήνου στον ισλαμικό κόσμο.
Γιατί, όμως, ο θεός Σιν δε θα μπορούσε να σχετίζεται με τον Αλλάχ ή με μια έκφανσή του;
Σύμφωνα με τον Winfried Corduan, ο οποίος αμφισβητεί τη σύνδεση του θεού ήλιου με τον Αλλάχ, ο όρος El- Elyon που σημαίνει θεός, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως, χρησιμοποιείται περισσότερο ως τίτλος παρά ως όνομα για τον θεό Σιν, δίνοντας βάση στη θεωρία πως η λέξη Αλλάχ χρησιμοποιούνταν ως τίτλος δηλώνοντας την οντότητα και όχι ως αυτούσιος θεός. Από την άλλη, είναι γνωστό πως στη Μέκκα η δοξασία του θεού Σιν δεν ήταν διαδεδομένη, αντιθέτως ο υπέρτατος θεός στη Μέκκα φαίνεται να ήταν ο θεός Χουμπάλ (Hubal). Ο Γερμανός ακαδημαϊκός Julius Wellhausen (1844-1918) στις αρχές του 20ού αιώνα φάνηκε να υποστηρίζει τη θεωρία σύνδεσης των δύο θεών (Αλλάχ και Χουμπάλ) καθώς το Kaaba υπήρξε η κοινή τους κατοικία–χώρος λατρείας, όμως η Patricia Crone (1945-2015) θα έρθει λίγα χρόνια μετά να τον αμφισβητήσει. Συγκεκριμένα, η ακαδημαϊκός θα αναφέρει πως αν ο Αλλάχ και ο Χουμπάλ ήταν ο ίδιος θεός, τότε το όνομα του δεύτερου θα παρέμενε ως επίθετο του Αλλάχ στο Ισλάμ και ούτε θα καλούνταν οι παγανιστές Άραβες να τον απαρνηθούν. Σύμφωνα με το Κοράνι, ο Αλλάχ έχει ακόμα 99 ονόματα-επίθετα τα οποία όλα πρεσβεύουν μια ιδιότητα του χαρακτηριστικού του.
Παράλληλα, σύμφωνα με τους χρονικογράφους του Προφήτη, λέγεται πως ο Μωάμεθ έσπασε το άγαλμα του Χουμπάλ στο Kaaba στη Μέκκα, συμπεριλαμβανομένων των 360 ειδωλίων των θεοτήτων, καθώς κατά το Ισλάμ, αυτό ήταν του σπίτι του Θεού που δόθηκε εντολή από τον πρώτο προφήτη Αδάμ να χτιστεί, ενώ οι Παγανιστές Άραβες τον έκαναν παγανιστικό ναό. Κατά το Κοράνι, η χείριστη αμαρτία είναι η συσχέτιση του Αλλάχ με άλλες θεότητες, καθώς Εκείνος είναι ο Ένας και Μοναδικός που ούτε γέννησε, ούτε γεννήθηκε από κανέναν. Με αυτόν τον τρόπο, καταλαβαίνουμε πως ο Χουμπάλ δε φαίνεται να είναι αποδεκτή θεότητα κατά την εποχή, οπότε και να υπήρχε συσχετισμός με τον Αλλάχ, αυτός δεν είναι αποδεκτός από τον Μωάμεθ και τη γέννηση του Ισλάμ και μετά. Ωστόσο, σύμφωνα με τη σούρα 41 και την παράγραφο 37 του Κορανίου, δεν πρέπει να λατρεύονται τα ουράνια σώματα όπως η σελήνη, ο ήλιος και τα αστέρια, αλλά ο Αλλάχ ο οποίος είναι ο δημιουργός τους. (και όχι αντίστοιχα κάποια έκφανσή του).
Τέλος, μια ακόμα σύνδεση του Αλλάχ είναι με τη θεότητα της Νότιας Αραβίας Ραμάν (Rahman), που κατά αυτοτελή μετάφραση σημαίνει «Ο Ελεήμον». Συγκεκριμένα, παρατηρείται από τους μελετητές ως μονοθεϊστική λατρεία και αναφέρεται ως «Κύριος του ουρανού και της Γης». Παρ’ όλα αυτά, ο Aaron W. Hughes δηλώνει ότι οι μελετητές δεν είναι σίγουροι αν αναπτύχθηκε η πίστη προς τον Ραμάν από τις πρώιμες πολυθεϊστικές λατρείες της Ανατολής ή αναπτύχθηκε λόγω της αυξανόμενης παρουσίας και επιρροής των χριστιανικών και εβραϊκών κοινοτήτων. Ο Maxime Rodinson, ωστόσο, θεωρεί ότι ένα από τα ονόματα του Αλλάχ “Ar-Rahman” έχει χρησιμοποιηθεί με τη μορφή Rahmanan νωρίτερα.
Φτάνοντας στο τέλος και συνοψίζοντας όσα αναλύθηκαν μέχρι τώρα, θα μπορούσαμε να πούμε πως δύσκολα θα συνδέαμε τις θεότητες αυτές αυτούσιες με τον Αλλάχ χωρίς την παραμικρή αμφιβολία, ενώ ευκολότερα θα μπορούσαμε να διακρίνουμε ομοιότητες και διαφορές με την παλαιά και τη νέα θρησκεία στην Αραβική χερσόνησο. Η επιρροή του αραβικού πολυθεϊσμού στον Μουσουλμανισμό είναι εμφανής, καθώς η πίστη μιας κοινωνίας θα μπορούσε να θεωρηθεί ένας ζωντανός οργανισμός που εξελίσσεται, μιμείται και προσαρμόζεται κατά τις υπάρχουσες συνθήκες και τις κοινωνικές μεταβολές. Όταν η νέα θρησκεία θεμελιώθηκε στη Μέκκα και την ευρύτερη Ανατολή, δε μπορούσε η παλαιά να διαγραφεί έτσι απλά, καθώς οι αξίες και οι δοξασίες του αραβικού πολυθεϊσμού είχαν περάσει πια στην ιστορία των φυλών της περιοχής και όπως ήταν φυσικό, θα άφηνε πια στίγματα παρουσίας του. Ίσως οι θρύλοι των λαών και οι θεωρίες της νέας θρησκείας θέλησαν να καλύψουν την παρουσία των παγανιστικών παλαιότερων δοξασιών, σε μια προσπάθεια αφανισμού του παγανισμού στα νέα δεδομένα, όμως ο υλικός πολιτισμός που έμεινε ακέραιος έμεινε εκεί για να θυμίζει πως ο «θεός» υπήρχε και πριν το Ισλάμ.
Βιβλιογραφία
- “Encyclopaedia of Islam”, Vol I, [Brills], 1986, σελ. 405
- “Britannica Encyclopaedia of World Religions”, [Encyclopaedia Britannica Inc.], 2006, σελ. 70–71
- William Smith, “Dictionary of Greek and Roman geography”, Vol I, Boston, 1854, σελ. 658
- Τζ. Κούπερ, «Λεξικό Συμβόλων», Αθήνα, 1992, σελ. 189
- Rick Brown, “Who is Allah ?”, International Journal of Frontier Missions, 2006 http://www.ijfm.org/PDFs_IJFM/23_2_PDFs/Brown_WhoisAllahv2.pdf
- https://www.britannica.com/topic/Allah
