Της Ανθής Ζωγράφου,
«Ό,τι και εάν κάνουμε, από πίσω υπάρχει η αφήγηση».
Δεν έχουν περάσει μόλις μερικές εβδομάδες που συμμετείχα σε μια από τις διαδικτυακές συζητήσεις με την καταλυτική παρουσία του συγγραφέα και κριτικού λογοτεχνίας Μάνου Κοντολέων, με αφορμή μια ανάρτηση που έτυχε να συναντήσω κατά την πλοήγηση ή αλλιώς -το γνωστό- scroll down στο Facebook. Βλέποντας ότι θα διεξαχθεί λογοτεχνική συνομιλία για τους κλασικούς ήρωες, αποφάσισα να πάρω μέρος χωρίς να το σκεφτώ δεύτερη φορά. Είχα ακούσει αρκετά για εκείνον και κυρίως για τον τρόπο να «ανασταίνει» με τη λογοτεχνική του πένα τους κλασικούς ήρωες που όλοι αγαπάμε. Ο τρόπος που μιλά για τη γλώσσα και τη δύναμη της αφήγησης με συγκινούσε και με συγκινεί πάντα και καθώς ο ίδιος αυτοχαρακτηρίζεται ως «άνθρωπος των λέξεων», πήρα το θάρρος να σημειώσω, όσο γίνεται μέσα από την ψυχρή απόσταση της οθόνης, τον αυθορμητισμό και τις προσωπικές του σκέψεις γύρω από το θέμα των ηρώων της κλασικής λογοτεχνίας.
Οι αφηγήσεις, οι οποίες γεννιούνται από έναν άνθρωπο, είναι το δημοκρατικότερο μέσο έκφρασης
Πράγματι. Οι λέξεις από τις οποίες δημιουργούνται οι αφηγήσεις θεωρούνται ως η ύψιστη μορφή δημοκρατίας. Η αγάπη που μπορεί κανείς να εκλάβει από την αφήγηση δεν υφίσταται μόνο στα βιβλία, αλλά ακόμη και στις αφηγήσεις της καθημερινότητάς μας. Η αφήγηση φέρνει κοντά τους ανθρώπους, τους ενώνει, τους βοηθά να μοιράζουν γνώσεις και να διαδίδουν εμπειρίες και αξίες. Σε αντίθεση με άλλες τέχνες που χρειάζονται δεξιοτεχνία, οι λέξεις είναι η μόνη μορφή τέχνης που μπορεί να χρησιμοποιηθεί από οποιονδήποτε σε οποιαδήποτε στιγμή.
Η λογοτεχνία είναι η πιο προσεκτική και διστακτική τέχνη του λόγου
Σύμφωνα με τον συγγραφέα, μέσα στο φιλικό κλίμα της συζήτησης, ο χώρος της λογοτεχνίας δεν τολμά να ρισκάρει. Η λογοτεχνία τα τελευταία χρόνια ξεκίνησε να δανείζεται παλιούς χαρακτήρες/ήρωες και να τους ξαναγεννά. Αυτό θα μπορούσε ωστόσο να θεωρηθεί κατανοητό, καθώς πολλοί πεπειραμένοι αλλά και νέοι άνθρωποι του χώρου των γραμμάτων φοβούνται να «πειραματιστούν» με το να δώσουν στους αναγνώστες μια άλλη υπόσταση των ηρώων της κλασικής λογοτεχνίας που έχει πλέον μια συγκεκριμένη και εδραιωμένη θέση στον νου. Περισσότερο υφίσταται ο φόβος της «πτώσης» του κλασικού ήρωα από τη θέση που εμείς τον τοποθετήσαμε ως αναγνώστες στον χώρο του μυθιστορήματος. Επιπλέον, ο συγγραφέας Κοντολέων ορίζει ως κλασικό ήρωα εκείνον που υπάρχει μέσα στην καθημερινότητά μας ενώ στην ερώτηση γιατί να ξαναδιαβάζουμε τα ίδια έργα με τους κλασικούς ήρωες ο ίδιος απαντά: «Διότι, θέλουμε να δούμε πως πλησιάζει ο εκάστοτε συγγραφέας τον ήρωα». Αν αναλογιστούμε για παράδειγμα την Κασσάνδρα, ο Αισχύλος μας έδειξε την πλευρά της σκλάβας, ενώ στο βιβλίο του Μάνου Κοντολέων παρατηρούμε την σεξουαλικότητά της. Ήρθε λοιπόν ο καιρός να παρατηρήσουμε τους ήρωες από μια άλλη σκοπιά, με έναν πιο σύγχρονο τρόπο, ακόμη και τους ήρωες του Shakespeare. Με άλλα λόγια, να φωτιστούν τα ίδια πρόσωπα με διαφορετικό τρόπο.
Ποιος είναι λοιπόν ο κλασικός ήρωας;
Ο κλασικός ήρωας δημιουργείται διότι έχει ανάγκη να εκφραστεί, δημιουργείται δηλαδή για να καλύψει μια ανάγκη της εκάστοτε εποχής. Μπορούμε ωστόσο να ισχυριστούμε παράλληλα ότι οι κλασικοί ήρωες αποτελούν παραδείγματα και σχολές διαχρονικότητας. Ο Oliver Twist και ο Μπάρμπα-Θωμάς για παράδειγμα, δεν αποτελούν δημιουργήματα εμπορευματοποίησης, αλλά καθρέφτες της τότε κοινωνίας και ίσως απότοκοι μιας σκληρής πραγματικότητας. Για να αναγνωρίσουμε έναν ήρωα ως κλασικό, θα πρέπει να του δώσουμε περιθώριο κάποια χρόνια, για να «ωριμάσει» στο αναγνωστικό κοινό. Μέσα από έναν κλασικό ήρωα, απαντώντας στην ερώτηση μου για το εάν κλασικός θεωρείται ένας χαρακτήρας που αλλάζει (παράδειγμα ο Nekhlyudov του Tolstoy) ή ένας χαρακτήρας που παραμένει σταθερός ως έχει, ασχέτως εάν ο πρωταγωνιστής αλλάζει στάση ή συμπεριφορά, δεν είναι σκοπός να τον παρατηρήσουμε να μεγαλώνει ηλικιακά αλλά να εξελίσσεται πνευματικά και να μας οδηγήσει στη δική μας αλλαγή. Δηλαδή, κλασικοί ήρωες δεν θεωρούνται πάντα εκείνοι που αλλάζουν κατά την εξέλιξη της ιστορίας. Κλασικοί ήρωες θεωρούνται και οι Άθλιοι οι οποίοι παραμένουν σταθεροί ως προς την συμπεριφορά του χαρακτήρα τους.
Σε ερώτηση ενός συμμετέχοντα σχετικά με ποιον κλασικό ήρωα να ξεκινήσει κανείς να διαβάζει και να γνωρίσει, ο συγγραφέας θεωρεί πως ο ίδιος εάν μπορούσε θα έγραφε για τον ενδιαφερόμενο, διότι ο ενδιαφερόμενος θα έπρεπε να διαβάζει αρχικά μια ιστορία μέσα από τον εαυτό του. Ως παράδειγμα ανέφερε τον εγγονό του, ο οποίος υπήρξε πρωταγωνιστής αρκετές φορές σε πολλά του βιβλία. Πραγματικά, εάν καθίσουμε να αναλογιστούμε τη σκέψη του κ. Κοντολέων, έχει μια ακλόνητη βάση. Η αρχή, να γνωρίσουμε δηλαδή τον κόσμο των κλασικών ηρώων λογοτεχνίας, οφείλει να πραγματοποιηθεί με έναν κλασικό χαρακτήρα που να αισθανόμαστε πιο οικεία, που να συμπαθούμε ή ακόμη και να βλέπουμε πτυχές του εαυτού μας μέσα από εκείνον, αν όχι να ταυτιζόμαστε πλήρως.
Τέλος, στη διαδικτυακή συζήτηση αναφέρθηκε και η αγωνία του συγγραφέα για το μέλλον της λογοτεχνίας όπως επίσης και για τη θέση που κατέχει ο λόγος και η αφήγηση στην εκπαίδευση και στην απήχηση που διαθέτει ανάμεσα στους νέους. Ο ίδιος ο λογοτέχνης θεωρεί πως ο τρόπος που σκέφτονται οι νέοι έχει μια ταχύτητα, είναι αρκετά διαφορετικός, ενώ το μέλλον των αφηγημάτων είναι οι σειρές-sequel και πως οι συγγραφείς θα καταλήξουν -εάν δεν έχουν καταλήξει ήδη- να θεωρούνται μουσειακά είδη. Ο ίδιος ωστόσο, παραμένει άνθρωπος της γραφής και ελπίζει στην ύπαρξη διάθεσης για αφήγηση και εύρεσης σύγχρονων τρόπων προσέγγισης της τελευταίας. Η παιδεία οφείλει να εντάξει τους κλασικούς ήρωες στην σχολική κοινότητα χωρίς ωστόσο να έχει την έννοια της καταναγκαστικής μάθησης. Θα πρέπει να έχει ρόλο κατευθυντήριο προς την αναζήτηση της αληθινής εκπαίδευσης και να παροτρύνει τους μαθητές να εντρυφήσουν μόνοι τους παραπάνω έχοντας πάντα σαν οδηγό την ελεύθερη προσέγγιση και όχι τη μελέτη για βαθμολόγηση.
Έχουν περάσει περίπου 2 ώρες διαδικτυακής σύνδεσης και η συζήτηση θα έπρεπε να είχε τελειώσει προ πολλού. Ωστόσο, το ενδιαφέρον που υπήρχε στον εξ αποστάσεως διάλογο και η συνέχεια του λόγου του πρωταγωνιστή της συνάθροισης δεν έλεγε να μας αφήσει να αποσυνδεθούμε από την πλατφόρμα. Μια κυρία, συμμετέχουσα στη συζήτηση, λίγο πριν την λήξη της συνάθροισης και τις αποχαιρετιστήριες ευχές, σημειώνει πως οι νέοι πια δεν επιθυμούν να ασχολούνται καθόλου με τη λογοτεχνία και είναι πλήρως εθισμένοι στην τεχνολογία. Εν μέρει η πρόταση της μπορεί να έχει κάποια ισχύ. Εν μέρει. Εν μέρει ωστόσο, προσβάλει πολλούς από την νέα γενιά που μπορεί να ασχολούνται καθημερινά με την τεχνολογία, αλλά βρίσκουν το καταφύγιο τους στα βιβλία.
Γεννημένη και μεγαλωμένη το 1999 σε μια ανατολική γειτονιά της Θεσσαλονίκης, ζει το όνειρο της σπουδάζοντας το πάθος της, Δημοσιογραφία και Μέσα Μαζικής Επικοινωνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο της γενέτειράς της. Έχοντας ως μητρική γλώσσα την ελληνική, γνωρίζοντας αγγλικά και μαθαίνοντας ρώσικα, ευελπιστεί να μη σταματήσει να μαθαίνει ποτέ. Στα εφηβικά της χρόνια, ασχολήθηκε με τον εθελοντισμό στον κλάδο της υγείας και πρόσφατα εργάστηκε ως εξωτερικός συνεργάτης σε μια από τις πιο γνωστές περιβαλλοντικές οργανώσεις.
