Της Νάνσυ Κούκου,
Είναι γνωστό ότι μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης το 1453 εξαφανίζεται η Βυζαντινή Αυτοκρατορία και τη θέση της λαμβάνει εκείνη των Οθωμανών Τούρκων. Οι Έλληνες από εκείνη την ημέρα γίνονται ραγιάδες και θα υποφέρουν για πολλούς αιώνες τη σκλαβιά του Τουρκικού ζυγού. Προς το τέλος του 18ου αιώνα αρχίζουν να σκέφτονται και να παθιάζονται ολοένα και περισσότερο με την ιδέα της απελευθέρωσής τους. Ωστόσο, λόγω των πολλών χρόνων δουλείας και χειρισμού που περνούν από τους κατακτητές αδυνατούν, δειλιάζουν να ξεσηκωθούν και ευελπιστούν τη σωτηρία τους στις ξένες δυνάμεις της Ευρώπης. Ωστόσο, και οι ενεργητικές προσπάθειες από λίγους και ξεχωριστούς Έλληνες δεν έλειψαν, και ευτυχώς, γιατί όπως το αποδεικνύει η ιστορία έσωσαν το Ελληνικό έθνος. Ο Ρήγας Βελεστινλής ή αλλιώς Φεραίος υπήρξε μία από τις πιο σπουδαίες ηρωικές μορφές της προεπαναστατικής Ελλάδας και θα προσπαθήσουμε να καταλάβουμε μέσα από τον βίο του τη σημασία του για τον Αγώνα του 1821 και τον φόρο τιμής που θα του χρωστάνε πάντα οι επόμενες Ελληνικές γενεές. Ας μη χρονοτριβούμε άλλο κι ας αρχίσουμε το ταξίδι μας πίσω στον χρόνο.
Ο Ρήγας Βελεστινλής ή αλλιώς Φεραίος γεννήθηκε στην προεπαναστατική Ελλάδα του 18ου αιώνα. Για την ακρίβεια, είδε το πρώτο φως του ήλιου το έτος 1757 στο Βελεστίνο, ένα χωριό της Θεσσαλίας. Ενώ έκλεισε οριστικά τα μάτια του στο Βελιγράδι το 1798. Το κανονικό του όνομα ήταν Αντώνιος Κυριαζής ή Κυρίτζης, και μετά τον θάνατό του πολλοί λόγιοι άρχισαν να τον αποκαλούν Φεραίο, καθώς έγραψε για την Αρχαία Φέρα, η οποία είναι κοντά στο χωριό του. Γι’ αυτόν, λοιπόν, τον λόγο καταλαβαίνουμε πως δεν υπέγραφε ποτέ με αυτό το όνομα. Ήταν ένας πολυπράγμων άνθρωπος, που τον ενδιέφεραν έντονα τα γράμματα και η έννοια της ελευθερίας. Αυτό φαίνεται από τα έργα του, που τα έχει αφήσει στη δική μας πολιτιστική κληρονομιά. Αυτά είναι 1) «Το σχολείον των Ντελικάτων Εραστών», 2) το «Φυσικής Απάνθισμα», 3) το «Ηθικούς Τρίπους», 4) ο «Νέος Ανάχαρσις», 5) ο «Θούριος Ύμνος», 6) «Η Νέα Πολιτική Διοίκησις» και άλλα. Ταξίδεψε αρκετά στην Ευρώπη και συνεχώς ενθουσιασμένος διεύρυνε τους πνευματικούς του ορίζοντες. Ήταν υπέρ της δημοκρατίας και είχε όραμα την ίδρυση μιας Πανβαλκανικής Συνομοσπονδίας.
Ευχαριστίες πρέπει να αποδίδονται ακόμη και σήμερα στην οικογένειά του, καθώς χωρίς αυτήν δε θα είχε φτάσει μέχρι εκεί που μπόρεσε. Πράγματι, ας παραδεχτούμε ότι ένας από τους λόγους που είχε τόσες γνώσεις, ήταν εκτός από τη δική του προσπάθεια τα πλούτη της οικογένειάς του. Μην ξεχνάμε πως ο πατέρας του ασκούσε το επάγγελμα της βυρσοδεψίας και είχε υφαντά, που εξασφάλιζαν τότε αρκετά κέρδη. Δεν ήταν μοναχογιός, αλλά είχε και έναν αδερφό, τον Κωστή. Τις πρώτες του γνώσεις τις έλαβε μάλλον από έναν ιερέα, ονόματι Παπαστέφανο, ενώ αργότερα εξελίχθηκε με τις σπουδές του στα Αμπελάκια, όπου τον είχαν στείλει οι γονείς του. Έπειτα θέλησε να μεταλαμπαδεύσει τις γνώσεις του και έγινε δάσκαλος.
Σημαντικό είναι να αναφέρουμε ότι από νεαρή ηλικία είχε εθνικό φρόνημα και ήταν κατά των Οθωμανών μουσουλμάνων και του Οθωμανικού καθεστώτος. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ότι σκότωσε έναν Τούρκο Πρόκιτο λόγω της αυθάδειας και καμποσιάς που του έδειξε. Στη συνέχεια κατέφυγε στο Λιτόχωρο του Ολύμπου, όπου έγινε μέλος των Αμαρτολών και είχε εκεί και τη συντροφιά του θείου του, του Σπύρου Ζήρα.
Το 1785 εντάσσεται με τους Φαναριώτες στην Κωνσταντινούπολη για σπουδές, αφού δέχτηκε πρόσκληση από Ρώσο πρόξενο. Μάλιστα, γίνεται άριστος γνώστης της Ιταλικής, Γαλλικής και Γερμανικής γλώσσας. Γρήγορα αποκτά διασυνδέσεις στο σπίτι φιλοξενίας του πρόξενου, όπως τον παππού του Αλέξανδρου Υψηλάντη, τον οποίον θέλησε να τον ακολουθήσει στο Ιάσιο. Τρία χρόνια μετά, όμως, είχε ρήξεις μαζί του και γίνεται γραμματέας του ηγεμόνα της Βλαχίας, του παππού της Μαντώ Μαυρογένους, του Νικολάου Μαυρογένη. Εγκατέλειψε, βέβαια, το Βουκουρέστι μετά τη λήξη του Ρωσοτουρκικού πολέμου το 1790, με προορισμό τη Βιέννη.
Στην Αυστρία, λοιπόν, που υπήρξε κομβικός σταθμός για τη ζωή του, τον διακατείχε ένα έντονο πνεύμα δημιουργικότητας και ακόμα πιο έντονο πάθος για επανάσταση, λόγω του επικείμενου ξεσπάσματος της Γαλλικής Επανάστασης. Εκεί τύπωσε χιλιάδες αντίτυπα των έργων του και δημιούργησε τη Χάρτα της Ελλάδας.
Επιπλέον, η Αυστρία κεντρίζει έντονα το ενδιαφέρον των σύγχρονων επιστημόνων και είναι άκρως νευραλγικό ζήτημα, καθώς εκεί ταυτόχρονα με την τύπωση των βιβλίων φαίνεται να δημιουργείται μια Μυστική Εταιρεία ή Εταιρεία των Φίλων, που αποσκοπούσε στην απελευθέρωση της Βαλκανικής χερσονήσου και των παραλίων της Μ. Ασίας. Γι’ αυτήν την Εταιρεία, τίθενται ποικίλα και πολλά ερωτήματα: Συμμετείχε σε αυτήν ο Ρήγας; Υπήρξε θεμελιωτής και αρχηγός της; Πότε ακριβώς ιδρύθηκε και όντως ήταν αληθινή η παρουσία της; Ο κάθε ιστορικός σήμερα αντιμετωπίζει το θέμα από την προσωπική του οπτική γωνία. Σαφώς σε κάποια από αυτά τα ερωτήματα μπορούμε να απαντήσουμε με μεγαλύτερη σιγουριά, ενώ σε άλλα να αδυνατούμε. Ο βασικός παράγοντας που δημιουργεί αυτήν την ανασφάλεια για το συγκεκριμένο ιστορικό κομμάτι, είναι ότι έχουμε ελάχιστες απτές πηγές. Πολύ πιθανόν τότε να ήταν το ξεκίνημα της Εταιρείας, και γι’ αυτόν τον λόγο να μην είχαν ορίσει καταστατικό, σύστημα ιεραρχίας, κωδικούς ονομάτων ή «κρησφύγετων», ίσως επειδή δεν τους χρειάζονταν ακόμη και να λειτουργούσαν σε ένα στενό και μικρό φιλικό κύκλο, ακόμα και λόγω της μυστικοπάθειας και προστασίας της. Παραδείγματος χάρη, πολλοί τότε είχαν τη μέθοδο να καίνε έγγραφα που θα θεωρούνταν επικίνδυνα για την οργάνωση, σε περίπτωση που έπεφταν σε λάθος χέρια, π.χ.: «Επειδή ο κίνδυνος αμφοτέρων υπήρχε πλέον αναπόδραστος υπενθύμισεν ο Περραιβός τον Ρήγαν να καυσώσι και αφανισώσι τινα μυστικά έγγραφα τής εταιρίας, προς αποφυγήν του κινδύνου πολλών άλλων σημαντικών συνεταίρων, πρός τούτοις δέ καί τήν εθνικήν σφραγίδα».
Ας εξετάσουμε, λοιπόν, τι πιστεύεται για την ίδρυση της Μυστικής Εταιρείας της Βιέννης. Ο Αναστάσιος Γούδας φαίνεται απόλυτα σίγουρος ότι η Εταιρεία δημιουργήθηκε στη Βιέννη: «θεμελιώσας εν ταίς Ηγεμονίαις τήν Εταιρίαν του απήλθεν εις Βιέννην καί επελήφθη καί ετέρων προπαρασκευαστικών έργων». Αντίθετα, ο Φ. Μιχαλόπουλος αναφέρει: «Τήν εταιρία αυτή βρήκε ο Ρήγας όταν πήγε στο Βουκουρέστι τα 1788 και με όλα τα μέσα προσπάθησε να την οργανώσει καλλίτερα κι αυξήσει μυώντας κι άλλους εταίρους Έλληνες καί ξένους κι ιδίως Ρουμάνους και Βλάχους». Ο Γιάννης Κορδάτος συμφωνεί με τον Μιχαλόπουλο, ενώ ο Δημ. Οικονομίδης θέτει την εξής άποψη: «Περί τό 1780, είχεν ιδρυθή η Εταιρεία τών φίλων εν Βουκουρεστίω πρίν ακόμη ο Ρήγας φύγη από την Κωνσταντινούπολιν». Άλλοι δε θεωρούν ότι υπήρξε αυτή η εταιρεία. Φανατικός αυτής της θέσης είναι ο Κ. Άμαντου.
Όσον αφορά την εμπλοκή του Βελεστινλή σε αυτήν την Εταιρεία, ιστορικοί θεωρούν ότι συμμετείχε ενεργά και ήταν ένα από τα κυριότερα πρόσωπα, καθώς μαρτυρίες των συντρόφων του αναφέρουν συνεχώς το όνομα και τη δράση του. Αν ήταν όμως ο θεμελιωτής ή αρχηγός, δε συναντάται ούτε σε αρκετές πηγές ούτε διευκρινίζεται, ώστε με αυτοπεποίθηση να δηλώνουμε ένα από τα δύο. Μερικές αποδείξεις για τη συμμετοχή και τον ρόλο του Φεραίου παρουσιάζουν: 1) τα λεγόμενα του Παναγιώτη Μαγιάκου ότι: «ο θρύλος του ιδρυτού εταιρίας δημιουργήθηκε κατόπιν της θαρραλέας στάσεως, πού έδειξε ενώπιον των αυστριακών αρχών, αναλαβόντας ο ίδιος την ευθύνη της επαναστατικής κινήσεως κατά την περίοδο εκείνη» και 2) του Γ. Κορδάτου: «Όταν ήρθε ο Ρήγας από το Βουκουρέστι στήν Βιέννη (1796), ίσως να βρήκε συστημένη την Εταιρία αυτή», ενώ παρακάτω συμπληρώνει καταφατικά ότι: «Έτσι η Εταιρία, τώρα πού βρήκε τόν αρχηγό της ξαπλώνει τα δίχτυα της…».
Πάντως ακόμα κι εάν δεν έχουμε μια άρτια εικόνα για την Εταιρεία των Φίλων, σε αρκετά σημεία μαρτυριών πληροφορούμαστε ότι ορκίζονταν μέλη μικροαστικών τάξεων και ότι ο Ρήγας ιδίως προσπαθούσε όσο γίνεται να συλλέγει βοήθεια από τους νέους. Γνωρίζουμε, επίσης ότι πολλοί επαναστάτες ήταν από την Τεργέστη, το Σμλίνο, τη Βενετία, το Παρίσι, τη Λειψία, την Πάτρα, την Καλαμάτα, τη Μάνη, το Ζητούνι, τη Θεσσαλονίκη, την Ήπειρο και αλλού. Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι πρέπει να έδιναν οι μυημένοι κάποιο όρκο: π.χ. η μαρτυρία του Περραιβού: «όθεν διά ν’αποφύγωσι την καταδρομήν της, (της αστυνομίας, Σ. Σ.) ώφειλον να συνδεθώσι σφιγκότατα μετ’αλλήλων δια του υπέρ πίστεως καί πατρίδος όρκου, διατηρούντες εχεμύθιαν καί μυστικήν έκδοσιν των αναγκαίων εγγράφων…». Ανάμεσα στους συντρόφους υπήρχε, επίσης, και μια σχετική κατανομή εργασίας για τη συμβολή του καθενός στο κοινό έργο. «Άλλοι συνέγραφαν, άλλοι μετέφραζαν, άλλοι ετύπωναν, άλλοι εφρόντιζαν για την αλληλογραφία, άλλοι διέθεταν χρηματικά ποσά καί άλλα υλικά μέσα, άλλοι εμοίραζαν τό Θούριο και την Επαναστατικήν Προκήρυξιν, αλλά παντού παρών, ιθύνων νούς καί κινητήριος μοχλός ο φλογερόψυχος Θεσσαλός».
Έτσι, λοιπόν, ο Βελεστινλής στη Βιέννη, από ό,τι φαίνεται, άρχισε να θέτει σε δράση τις θεωρίες του, δεν του αρκούσε μόνο η εικόνα του οράματός του. Ωστόσο, παρά τις αξιοθαύμαστες προσπάθειες εκείνου και των συνεργατών του δεν έλαβαν θετική τροπή οι εξελίξεις. Στη συνέχεια της ιστορίας, ο Ρήγας φεύγει από τη Βιέννη και επιστρέφει ξανά το 1796. Διεκπεραιώνει τα θέματα που ήθελε και μετά αποφασίζει να φύγει. Πριν αναχωρήσει ήθελε να βρεθεί με έναν Γάλλο πρόξενο για να ζητήσει επιπλέον βοήθεια για την επανάσταση που ετοίμαζε. Όμως δεν τα κατάφερε, καθώς στην Τεργέστη στις 19 Δεκεμβρίου του 1797 συλλήφθηκε μαζί με τον πιστό σύντροφό του, τον Περραιβό, από τις Αυστριακές Αρχές. Για να καταλάβουμε, όμως, αυτό το συμβάν και τη συνέχειά του, πρέπει να προηγηθεί κάτι άλλο· το οποίο και θα το αναλύσουμε στο δεύτερο μέρος του αφιερώματος για τον Ρήγα Φεραίο.
Βιβλιογραφία
- Αξέλος Λουκάς, Ρήγας Βελεστινλής. Σταθμοί και Όρια στην Διαμόρφωση της Εθνικής και Κοινωνικής Συνείδησης στην Ελλάδα, Στοχαστής, 2003, σελ. 139-151, 298-313, 327-340, 381-416, 537-585
- Βερέμης Μ. Θάνος, Κολιόπουλος Σ. Γιάννης, Μιχαηλίδης Δ. Ιάκωβος, 1821 Η δημιουργία ενός Έθνους-Κράτους, Μεταίχμιο, 2018, σελ. 54, 253, 257, 287, 289
Γεννήθηκε το 1999 στην Θεσσαλονίκη. Σπουδάζει στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Διαχείρισης Πολιτισμικών Αγαθών. Από νεαρή ηλικία ασχολείται με την μαγειρική, τον αθλητισμό και τον κινηματογράφο. Στις διακοπές της προτιμάει θάλασσα και έχει ταξιδέψει στην Κωνσταντινούπολη και στην Κροατία. Στο μέλλον επιθυμεί να κάνει και άλλα ταξίδια, να βιώσει την πανεπιστημιακή εμπειρία του Erasmus και να κάνει μεταπτυχιακό στην Αιγυπτιολογία και στην Ενάλια Αρχαιολογία.
