Της Εύας Μόσχου,
«Συλλέγειν»
Με τον όρο «συλλέγειν» εννοούμε τη συνειδητή συγκέντρωση αντικειμένων που συναποτελούν μια συλλογή, τη συντήρηση και την έκθεσή τους. Είναι ένας τρόπος παρουσίασης του εαυτού με τη βοήθεια των υλικών πραγμάτων. Αυτό καταδεικνύει ότι η προσωπικότητα είναι κάτι που μπορεί να καλλιεργηθεί και δεν δίνεται στο άτομο εκ φύσεως. Η συλλεκτική δραστηριότητα είναι περίπλοκη, έχει πολλές πτυχές, καθεμιά όμως μας δείχνει τη σχέση που θέλει να οικοδομήσει ο συλλέκτης με τον κόσμο. Υπάρχουν τρεις κύριοι τύποι συλλογών: Συλλογές – Ενθύμια, Συλλογές – Φετίχ, Συλλογές – Συστηματικές Μελέτες.
Συλλογές – Ενθύμια
Τα αναμνηστικά παρουσιάζονται στις συλλογές μουσείων ως personalia ή memorabilia και μερικές φορές η προσωπικότητα, με την οποία είναι συνδεδεμένα, είναι αρκετά ενδιαφέρουσα, ώστε και το ίδιο το αντικείμενο να αποκτήσει, ακόμα κι αν δεν έχει, την ιδιαίτερη ποιότητα του κατόχου του.
Συλλογές – Φετίχ
Η ονομασία προέρχεται από την πορτογαλική λέξη “feitico” (= μαγγανεία) και από τη λατινική “factitius” ή “facere”, που σημαίνει «για να κάνει». Κυρίως γνωστός για αυτού του είδους τις συλλογές είναι ο Sigmund Freud (1856-1939). Η συλλογή του αποτελούνταν από 1900 και πλέον κομμάτια, τα οποία απαριθμούσε με μανία. Τα αντικείμενά του «θεοποιούνταν», ακόμα και αν δεν είχαν υλική αξία. Ο Φετιχισμός του Freud, αν και αμφισβητείται πλέον, στην ουσία του έχει ως εξής: Τα αντικείμενα συλλέγονται παρορμητικά, συχνά είναι του ίδιου είδους. Το άτομο, ελεύθερα, φανερώνει τον κτητικό εαυτό του και την επιθυμία του για το είδος που συλλέγει. Ο Φετιχισμός του Freud, βασίζεται στην ιδέα ότι τα μικρά αγόρια, βλέποντας πως οι μητέρες τους δεν είναι όμοιες, ανατομικά, με αυτά, τρομοκρατούνται στην ιδέα του ευνουχισμού. Για να αντιδράσουν απέναντι σε αυτόν τον φόβο, στρέφονται σε αντικείμενα, που ταυτίζουν με μέρη του σώματος της γυναίκας. Για παράδειγμα, οι γάμπες ταυτίζονται με τα καλσόν, ο γυναικείος κόλπος με εσώρουχα κλπ. Τα αντικείμενα λειτουργούν ως υποκατάστατα και σε αυτά ο συλλέκτης κατευθύνει την πλεονάζουσα λίμπιντο.
Συλλογές – Συστηματικές Μελέτες
Ανάγονται στο τέλος του 17ου αιώνα. Ο όρος «Συστηματικός» μάς παραπέμπει σε θετικές επιστήμες, οπότε έχουμε να κάνουμε με μελέτες ταξινομικές. Η εξέλιξη της συστηματικής συλλεκτικής δραστηριότητας, έγκειται, για παράδειγμα, στην ικανότητα του ερευνητή να διακρίνει τη διαφορά ενός, φυτικού ή ζωικού, ζωντανού είδους, από ένα άλλο.
Συλλέκτης
Πώς να σκιαγραφήσεις την προσωπικότητα του συλλέκτη όταν υπάρχει τέτοια πληθώρα και πολυμορφία, τόσο στα είδη των συλλογών, όσο και στους στόχους και τα ενδιαφέροντα;
Συλλήβδην, μπορούμε να εντοπίσουμε τον πραγματικό συλλέκτη, τον έμπορο, τον ειδήμονα, τον φετιχιστή, τον θεσμικό και τον ιδιώτη. Όλοι οι συλλέκτες έχουν κάποια κοινά γνωρίσματα, που πιθανώς ανάγονται στην παιδική ηλικία. Ίσως ξεκινώντας από την «πηγή», από την παιδική ηλικία και τις συλλογές της (στρατιωτάκια, αυτοκόλλητα), μπορούμε να φθάσουμε σ’ αυτά. Η συλλεκτική αυτή δραστηριότητα αντικατοπτρίζει κάποια ανάγκη της παιδικής ψυχής. Γύρω στην ηλικία των δέκα, τα παιδιά εντάσσονται στη σχολική κοινότητα και η συλλογή θεωρείται στοιχείο συναναστροφής και επίδειξης. Τι κοινό όμως έχει το παιδί συλλέκτης με τον ενήλικα συλλέκτη; Την παθιασμένη αναζήτηση, το κυνήγι θησαυρού, την εγρήγορση. Ο συλλέκτης είναι επίμονος, υπομονετικός, οξυδερκής, γρήγορος. Η διαδικασία αναζήτησης είναι μια συναρπαστική αλλά και εθιστική εμπειρία ενώ, πολλοί συλλέκτες αισθάνονται αγωνία, πιθανώς όπως κι οι ληστές.
Βέβαια, άλλοι είναι μοναχικοί ενώ, άλλοι μοιράζονται, επιζητούν τον θαυμασμό. Πάντως για όλους, η αναγνώριση της συλλογής τους είναι ανακουφιστική. Κι αντίθετα, επειδή τα αντικείμενα είναι μέρος της ταυτότητάς τους, η απώλεια μέρους της συλλογής σημαίνει και απώλεια του ίδιου του εαυτού. Η διατήρηση λοιπόν της συλλογής και μετά θάνατον αποτελεί ένα είδος αθανασίας.
Τα κίνητρα του συλλέκτη
Άλλοι τονίζουν το χρέος διάσωσης ιστορικών αντικειμένων ή αντικειμένων συναισθηματικής αξίας, άλλοι επιζητούν την κοινωνική ανέλιξη ενώ, οι μοναχικοί αναζητούν συντροφιά. Κάθε προφίλ φυσικά ποικίλει: Ένας συλλέκτης μπορεί να πλημμυρίζεται από αισθήματα απελευθέρωσης, ενώ άλλος εμμονής. Δύσκολα βέβαια ένας άπληστος ξεχωρίζει από έναν κλινικά εθισμένο. Όλοι βέβαια δηλώνουν εθισμένοι, όρος καθόλου θετικός, καθώς δηλώνει ανασφάλεια και ανάγκη διαβεβαίωσης. Στην περίπτωση του συλλέκτη, αυτή προκύπτει από την επαναλαμβανόμενη τελετουργική δραστηριότητα. Ενδιαφέρον είναι ότι η έννοια του εθισμού νομιμοποιείται με την ετικέτα «συλλογή».
Συλλογή
Ας συνεχίσουμε με το αποτέλεσμα της συλλεκτικής δραστηριότητας: Την ίδια τη συλλογή. Οι συλλογές απαρτίζονται από αντικείμενα. Η συλλογή δεν είναι συσσώρευση. Στόχος είναι τα αποκτηθέντα «μέρη» να σχηματίσουν ένα «όλον», το οποίο θα έχει νόημα. Άρα, βασική ιδέα είναι η επιλογή. Η επιλογή μετατρέπει ένα τμήμα του φυσικού περιβάλλοντος σε μουσειακό αντικείμενο και του δίνει νόημα, καθώς το εντάσσει στο σύνολο. Ένας συλλέκτης θα μπορούσε να πει πως όταν ένα αντικείμενο εντάσσεται στο σύνολό του, μετασχηματίζεται, γίνεται ιερό. Το νόημα αποκτάται μέσα από την επαφή με τους ανθρώπους. Σαφώς και το νόημα δεν παγιώνεται με την εισαγωγή της συλλογής σε ένα μουσείο. Το μουσείο δεν είναι μαυσωλείο, αλλά μια ζωντανή οντότητα, όπου τα αντικείμενα καταστρέφονται, συντηρούνται, δανείζονται ή και απορρίπτονται. Η θέση αυτή επιβεβαιώνεται και από ένα άλλο απλό γεγονός: Οι αντιδράσεις απέναντι στα αντικείμενα ποτέ δεν είναι σταθερές.
Τα υλικά δεν έχουν φωνή, κρύβουν όμως πληροφορίες. Θεωρούνται «νεκρά» αλλά έχουν συναισθηματική ισχύ. Αποτελούν απτή απόδειξη της κουλτούρας του παρελθόντος. Ο συλλέκτης είναι αυτός που επιλέγει αντικείμενα. Τα τοποθετεί στο προσκήνιο, στο βήμα. Ζωή όμως τα αντικείμενα αποκτούν από την αλληλεπίδραση με τον δέκτη. Εκείνος είναι που θα δώσει αξία, βασιζόμενος στις προσωπικές εμπειρίες και στη διάθεσή του. Αυτό είναι που επιδιώκει και η σύγχρονη Μουσειολογία: Ο θεατής, ως ενεργητικό ον, λαμβάνει το ερέθισμα και απαντά σ’ αυτό. Το αντικείμενο τον προσκαλεί να θέσει σε λειτουργία τη φαντασία του, ώστε να γεμίσει τα «κενά» του και να το επανερμηνεύσει, μέχρι την επόμενη φορά, που κάποιος άλλος με τις δικές του εμπειρίες θα το εξετάσει, υπό νέο πρίσμα.
Ανασκόπηση της Συλλεκτικής Δραστηριότητας από την αρχαιότητα ως σήμερα
Ήδη στην αρχαία Ελλάδα εντοπίζουμε μέσα σε ναούς πλήθος αναθημάτων. Μάλιστα στη βόρεια πτέρυγα των Προπυλαίων υπήρχε ένα δωμάτιο, η «Πινακοθήκη», για την έκθεση έργων ζωγραφικής.
Κατά την Αναγέννηση, εποχή των μεγάλων ανακαλύψεων, λόγιοι συλλέκτες οδήγησαν τις συλλογές να απομακρυνθούν από το αυστηρά βασιλικό πλαίσιο. Αναπτύχθηκαν χώροι αποκλειστικά για τη συλλογή αντικειμένων. Τότε είναι που ακμάζουν οι αίθουσες αξιοπερίεργων αντικειμένων, με αντικείμενα καινούργια, άγνωστα (“Cabinets of curiosities”). Στο τέλος του 17ου αιώνα, τα αξιοπερίεργα παρακμάζουν και παρατηρείται μια «στροφή» στις ταξινομίες, όπως για παράδειγμα, στη συγκέντρωση βολβών τουλίπας στις Κάτω Χώρες. Τον 19ο αιώνα, σχηματίστηκε η έννοια του εθνικού μουσείου, μέσω της ανάπτυξης εθνικού πνεύματος. Οι συλλέκτες που συνέδραμαν διατηρούσαν και την ταυτότητα του έθνους.
Τον 20ο αιώνα, γεννιούνται κάποια διλήμματα σχετικά με το τι είναι σημαντικό να συλλεχθεί, προβληματισμός που οδήγησε και σε αύξηση της ατομικής συλλεκτικής δραστηριότητας, άρα σε πολλά ιδιωτικά μουσεία. Παράλληλα, εξανεμίζεται ο μυστηριακός χαρακτήρας του συλλέγειν, η ιδιαιτερότητα δηλαδή της δραστηριότητας, καθώς έρευνες στη Μ. Βρετανία και στις ΗΠΑ, τη δεκαετία του 1980, έδειξαν ότι το 1/3 του πληθυσμού συλλέγει και συνδέει τη συλλογή με τις καθημερινές ανάγκες (αγορά προϊόντων). Στα τέλη του αιώνα, διαφαίνεται το έπακρο της συνηθισμένης συλλεκτικής δραστηριότητας. Μιλάμε για τα People’s Shows, συλλογές που δεν αντικατοπτρίζουν την ελίτ και τείνουν στον μεταμοντερνισμό (πορσελάνες, αντικείμενα σε σχήμα βατράχου, λαμπτήρες). Στον 21ο αιώνα, τέλος, έχουμε μια εκ νέου επικέντρωση στα αντικείμενα, όχι τυπολογικά, αλλά συνειρμικά. Τα αξιοπερίεργα ξανά ζωντανεύουν, χωρίς τυπολογία, αλλά αντίθετα γίνονται πιο δεκτικά στην κατανόηση, αλληλεπιδρούν με το κοινό και λαμβάνουν ερμηνείες.
Βιβλιογραφία
- Γκαζή, Αν., «Από τις Μούσες στο Μουσείο: Η ιστορία ενός θεσμού διαμέσου των αιώνων», Αρχαιολογία και Τέχνες (1999), τ. 70, σ. 39-46.
- Δοξανάκη, Τ., «Συλλεκτική Πολιτική στον Χώρο των Μουσείων», Το Μουσείο (2003), τ. 3.
- Pearce, S., Museums, Objects and Collections, Λέστερ 1998.
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1997. Σπούδασε στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με ειδίκευση στην Αρχαιολογία και την Ιστορία της Τέχνης. Το 2019 πραγματοποίησε την πρακτική της άσκηση στο Μουσείο Αρχαίας Ελληνικής Τεχνολογίας Κώστα Κοτσανά, στο Κολωνάκι. Συμμετέχει ενεργά σε σεμινάρια σχετικά με την Τέχνη και τη Μουσειολογία, ενώ επόμενος στόχος της είναι ένα μεταπτυχιακό στον τομέα του Πολιτισμού.
