Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Όπως είδαμε και σε προηγούμενο άρθρο για τον Επίκουρο και τη φιλοσοφία του κατά τους ελληνιστικούς χρόνους (βλ. το εν λόγω άρθρο εδώ), οι Επικούρειοι δεν ήταν μόνοι τους στον ελληνιστικό κόσμο και κατάφεραν να γίνουν γνωστοί κυρίως στη Ρώμη κατά τα τελευταία χρόνια της ρεπουμπλικανικής περιόδου. Υπήρχαν κι άλλα φιλοσοφικά ρεύματα, τα οποία βασίζονταν εν πολλοίς σε αντίστοιχα της κλασικής περιόδου. Στο παρόν άρθρο θα γίνει μια προσπάθεια σκιαγράφησης της φιλοσοφικής σχολής των Στωικών.
Ο Ζήνων από το Κίτιο της Κύπρου είναι ο ιδρυτής αυτού του φιλοσοφικού ρεύματος, ο οποίος εικάζεται πως είχε φοινικική καταγωγή, αν και το όνομά του είναι ελληνικό. Ίδρυσε στην Ποικίλη Στοά τη σχολή του. Το φιλοσοφικό ρεύμα, απ’ ό,τι φαίνεται, είχε μάλλον τις καταβολές του στον κυνισμό, ο οποίος με τη σειρά του βασιζόταν αρκετά στα διδάγματα του Σωκράτη. Αυτό μπορεί να υποστηριχθεί από το εξής γεγονός. Ο Αθηναίος Αντισθένης πήρε τις διδασκαλίες του Σωκράτη και τις οδήγησε στα άκρα. Το βασικό μέσο για να φτάσει κανείς στην ευδαιμονία ήταν η αρετή. Αυτός που κατάφερνε να ζήσει με την αρετή, ήταν κι αυτάρκης. Μόνο που ο κυνισμός θεωρούσε καλή την κάθε είδους κακουχία κι απαξίωνε πλήρως το κύρος που πήγαζε από τον πλούτο και την αριστοκρατική καταγωγή. Γνωστότερο παράδειγμα κυνικού φιλοσόφου ήταν ο Διογένης από τη Σινώπη, ο οποίος αψήφισε ακόμα και τον Αλέξανδρο Γ’, λέγοντάς του να μην του κρύβει τον ήλιο. Φυσικά, η ιστορικότητα πολλών ρήσεων και γεγονότων του Διογένη αμφισβητείτα,ι ή έστω ακόμα δεν έχει επιβεβαιωθεί.
Οι Στωικοί πιστεύουν πως ο άνθρωπος πρέπει να ζει με βάση τη λογική. Αυτή θεωρείται εξάλλου κι ως ανθρώπινη ροπή. Οι αναποδιές της ζωής είναι παγερά αδιάφορες για τους Στωικούς. Ωστόσο, αναγνώριζαν πως μέσα από αυτά τα αδιάφορα συμβάντα, η ζωή έφερνε στην επιφάνεια πρακτικά ζητήματα. Η στωική φιλοσοφία κατάφερε να δημιουργήσει θεωρίες για να δοθούν λύσεις σε αυτά τα πρακτικά ερωτήματα κι έτσι προέκυψε η πρακτική λογική. Η αναπόσπαστη ακολουθία της λογικής οδηγεί τον άνθρωπο κοντά στη συμπαντική τάξη, η οποία κατασκευάστηκε από τον Δία, ο οποίος με τη σειρά του ενσαρκώνει τη λογική. Υπάρχει ένας ύμνος του διαδόχου του Ζήνωνα, του Κλεάνθους. Παραθέτω τη νεοελληνική μετάφραση από τον Frank Walbank αυτούσια:
«Δεν υπάρχει τίποτε πάνω στη γη εκτός από σένα, θεέ,
ούτε στις ουράνιες εκτάσεις, ούτε στη θάλασσα,
μόνον εσύ και τα έργα των ανόητων ανθρώπων.
Αλλά εσύ γνωρίζεις τον τρόπο να μετατρέπεις το παράλογο σε λογικό
και να δίνεις αρμονία στην παραφωνία∙ εσύ γνωρίζεις το ξένο.
Έτσι συνέχεις σε ενιαίο σύνολο όλα τα πράγματα, τα καλά και τα κακά.
Και δημιουργείς μια αιώνια λογική όλων των πραγμάτων,
που, αν και πάντα ζητούν να βάλουν στο χέρι ωραία πράγματα,
μήτε βλέπουν μήτε ακούν τον οικουμενικό λόγο του θεού
και δεν υπακούν σε ό,τι θα τους επέτρεπε να απολαύσουν μια ζωή ευτυχισμένη».
Όσον αφορά τον τρόπο που έβλεπαν οι Στωικοί το σύνολο της κοινωνίας, θεωρούσαν πως όλοι είναι ίσοι ως προς τη σχέση τους με τον λόγο κι ότι όλοι βλέπουν όλους ως αδέλφια τους. Δεν αφορά καθόλου η κοινωνική τάξη του καθένα για το αν μπορεί να ακολουθήσει τη λογική. Όπως, επίσης, δεν αφορούσε η «εθνική» ταυτότητα των ατόμων. Δηλαδή, η φιλοσοφία αυτή δεν είναι μόνο για τους Έλληνες, αλλά και για τους υπόλοιπους λαούς του ελληνιστικού κόσμου. Ο Ζήνων είχε διαμορφώσει μια πόλη-κράτος, η οποία λειτουργούσε σύμφωνα με την αγάπη και τον θεϊκό νόμο, που βασίζεται στη λογική.
Ο Στωικισμός έγινε πολύ γνωστός και κυριάρχησε τους δύο πρώτους αιώνες της αυτοκρατορικής περιόδου της Ρώμης. Υπήρξαν πολλοί φιλόσοφοι που ανέπτυξαν θεωρίες βασιζόμενες στον Στωικισμό. Για παράδειγμα, οι πιο γνωστοί είναι ο Κερκίδας, ο Βίων από τη Βορυσθένη, ο Τέλης από τα Μέγαρα, ο Μένιππος από τα Γάδαρα κι ο Κράτης. Η φιλοσοφία του Ζήνωνα έχει ερμηνευθεί ποικιλοτρόπως. Σίγουρα υπήρξε επιρροή από παλιότερα ρεύματα, αλλά ενδεχομένως να υπήρξε επιρροή από τα πολιτικά γεγονότα της εποχής. Υπάρχουν δύο περιπτώσεις, αν δούμε τον Αλέξανδρο ως έναν ηγέτη που ήθελε να καταλύσει τα στεγανά μεταξύ των φυλών της Ανατολής και που τελικά απέτυχε, τότε η φιλοσοφία του Ζήνωνα πρέπει να ερμηνευθεί με βάση αυτήν την αποτυχία. Αλλά υπάρχει κι η περίπτωση ο Αλέξανδρος να μην είχε κάποιο μεγαλόπνοο όραμα και με την εκστρατεία του και την αλλαγή των ισορροπιών να δημιουργήθηκε ένας κόσμος βασιζόμενος στη μοναρχία. Συνεπώς, οι απειλές για την πόλη-κράτος και το φιλοσοφικό κατασκεύασμα του Ζήνωνα ήταν μεγάλες. Επίσης, έχει διατυπωθεί η άποψη πως το φιλοσοφικό ρεύμα των Στωικών ήταν βαθύτατα αντιμακεδονικό και πως ένθερμοι υποστηρικτές του ρεύματος έλαβαν μέρος και στον Χρεμωνίδειο πόλεμο.
Ο Στωικισμός είναι ένα από τα πολλά φιλοσοφικά ρεύματα του ελληνιστικού κόσμου και κυριάρχησε, είτε γιατί όντως είχε επιρροή στην κοινωνία, αν κι οι υποστηρικτές του φαίνεται να κατάγονται από την αριστοκρατική τάξη κι οι θεωρίες ήταν δύσκολο να γίνουν αντιληπτές από τα πλατιά χαμηλά στρώματα, είτε γιατί κατάφερε με τον αντιμακεδονικό χαρακτήρα του να γίνει συμπαθής στους μελλοντικούς πολιτικούς κυριάρχους, τους Ρωμαίους. Φυσικά, αυτή η τελευταία άποψη δεν πρέπει να θεωρηθεί ως προσπάθεια μείωσης της αξίας του Στωικισμού.
Βιβλιογραφία
- Graham Shipley, Ο ελληνικός κόσμος μετά τον Αλέξανδρο 323-30 π.Χ., σσ. 302-307
- Hans- Joachim Gehrke, Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, σσ. 126-130
- Frank Walbank, Ο ελληνιστικός κόσμος, σσ. 252-254
