Του Οδυσσέα Γραμματικάκη,
«Ο ρατσισμός είναι μια σχέση εξουσίας, που καθιερώνεται από αυτόν που έχει αυτήν την εξουσία, φτιάχνει τους νόμους, ορίζει το κάλο και το κακό, ελέγχει την οικονομική και τη δημόσια ζωή και εξουσιάζει τους προορισμούς μιας ανθρώπινης ομάδας, σε μικρή ή σε μεγάλη κλίμακα (…). Συνοψίζοντας, δεν αρκεί να θέλεις να είσαι ρατσιστής ή να υποτιμάς το διαφορετικό. Για να είσαι ρατσιστής, πρέπει και να μπορείς».
Ενρίκε Γκουσμάν
Η πτώση των ανδριάντων των δουλέμπορων και ρατσιστών σε ΗΠΑ, Βρετανία αλλά και Βέλγιο έδωσε την αφορμή για να ξεκινήσει μια συζήτηση για το αν διαγράφεται η ιστορία, αφαιρώντας αγάλματα και σύμβολα ανθρώπων που όχι απλώς υποστήριζαν το δουλεμπόριο, αλλά και το τροφοδοτούσαν.
Ο ιστορικός David Osuloga απάντησε πάνω σε αυτό. Τα αγάλματα είναι απλώς αγάλματα, είτε από μάρμαρο, από ατσάλι ή από πέτρα, είναι αγάλματα ανθρώπων που ηρωποιήθηκαν. Αυτό δε σημαίνει ότι επειδή ηρωποιήθηκαν σε κάποια χρονική στιγμή, όταν ο ρατσισμός και το δουλεμπόριο ήταν «νομιμοποιημένα», μπορούν να στέκονται ακόμα στις πλατείες και τις πόλεις. Η θέση τους είναι σε ένα μουσείο, ως ιστορικά αντικείμενα, και δεν έχουν θέση σε δημόσια θέα.
Με αφορμή, λοιπόν, την πτώση των αγαλμάτων που συμβολίζουν την καταπίεση και το μίσος, αυτό το άρθρο αναλύει (περιληπτικά) πώς ο ρατσισμός δεν ήταν κάτι που υπήρχε σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, αλλά «εφευρέθηκε» στην πορεία της, στα πιο σκοτεινά της χρόνια, για να «νομιμοποιήσει» το δουλεμπόριο και τη δουλεία.
Η λέξη “slave”, δηλαδή «δούλος» στα ελληνικά, προέρχεται από τη λέξη “Slav”, που σημαίνει «Σλάβος». Υπήρχαν λευκοί δούλοι και όπως εξηγεί ο Πάτρικ Μάνινγκ: «Το 1500 οι Αφρικανοί ή οι άνθρωποι αφρικανικής καταγωγής ήταν ξεκάθαρα μειονότητα στον παγκόσμιο πληθυσμό δούλων, αλλά το 1700 ήταν η πλειοψηφία». Πώς έγινε αυτό;
Με την κατάκτηση της Αμερικής από τον Κολόμβο, αρχικά, ο οποίος έστειλε ιθαγενείς της Αμερικής ως δούλους στη Σεβίλλη. Αυτή η πρακτική συνεχίστηκε και σε συνδυασμό με τη χείριστη μεταχείριση που είχαν στους Ινδιάνους, ο πληθυσμός τους μειώθηκε κατά 90%. Υπό τον φόβο ότι θα ξεμείνουν από εργατικά χέρια, οι άποικοι στράφηκαν σε μια διαφορετική πηγή, για να βρουν πάμφθηνο εργατικό δυναμικό. Στράφηκαν στις ακτές της Δυτικής Αφρικής και στην αγορά δούλων. Όταν στο «παιχνίδι» μπήκε εκτός της Ισπανίας, η Πορτογαλία, η Ολλανδία, η Αγγλία και η Γαλλία, τότε ήταν που το δουλεμπόριο πήρε μαζικές διαστάσεις. Οι χώρες αυτές ξεκίνησαν να ασχολούνται με την καλλιέργεια του καπνού και του ζαχαροκάλαμου στις αποικίες τους και η εργατική δύναμη που χρησιμοποίησαν, καλύφθηκε από τους εκατομμύρια δούλους που έφερναν από τις ακτές της Αφρικής. Περίπου 12 εκατομμύρια άνθρωποι μεταφέρθηκαν από την Αφρική στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού. Από αυτούς, 1.5 εκατομμύριο πέθανε στη διάρκεια του ταξιδιού.
Πώς, όμως, ο ρατσισμός θεμελιώθηκε πάνω στη δουλεία;
Οι δουλοκτήτες και οι ιδιοκτήτες φυτειών είχαν δημιουργήσει ένα σύστημα «εργασιακών συμβάσεων», στο οποίο τόσο οι λευκοί εργάτες όσο και οι Αφρικανοί δούλοι αντιμετωπίζονταν με παρόμοιο τρόπο. Αυτό δημιούργησε μια αλληλεγγύη και αλληλοβοήθεια μεταξύ των καταπιεσμένων και ήταν πολλές οι περιπτώσεις όπου λευκοί και μαύροι δραπέτευαν από τις φυτείες. Λόγω της «Εξέγερσης του Μπέικον» στη Βιρτζίνια το 1676, οι αντίπαλοι του κυβερνήτη της πολιτείας και των πλούσιων γαιοκτημόνων προσέφεραν την ελευθερία τόσο στους λευκούς εργάτες όσο και στους μαύρους δούλους, με σκοπό να τους βοηθήσουν να αποκτήσουν τον έλεγχο της Βιρτζίνιας. Αυτή η διφορούμενη πράξη έδειξε στους ιδιοκτήτες φυτειών και στους κρατούντες ότι οι φτωχοί λευκοί και Αφρικανοί μπορούν να συνεργαστούν και να αποτινάξουν την καταπίεση. Γι’ αυτόν τον λόγο, η πολιτεία της Βιρτζίνια επεδίωξε να ενισχύσει τον φυλετικό ρατσισμό μεταξύ των λευκών (κατά βάση ήταν Άγγλοι) εργατών και των Αφρικανών. Νόμοι που εκδόθηκαν το 1680 διαμηνύουν ότι: «Αν κάποιος νέγρος ή άλλος δούλος τολμήσει να σηκώσει το χέρι του, αντιτιθέμενος σε οποιονδήποτε χριστιανό, θα μαστιγωνόταν 30 φορές στη γυμνή πλάτη του».
Οι πρώτοι δουλέμποροι και δουλοκτήτες δε στηρίζονταν στον ρατσισμό για να δικαιολογήσουν τις πράξεις τους, αλλά στον «δίκαιο πόλεμο», καθώς υποστήριζαν ότι οι Αφρικανοί δούλοι είναι απλώς αιχμάλωτοι πολέμου. Αλλά, πώς γίνεται 12 εκατομμύρια άνθρωποι να είναι όλοι αιχμάλωτοι πολέμου;
Οι δουλέμποροι είχαν να αντιμετωπίσουν και τη δυσανασχέτηση των μικρών αγροτών, από τους οποίους άρπαζαν τη γη και τους ανταγωνίζονταν, καθώς χρησιμοποιούσαν δούλους με χαμηλό κόστος. Οι δουλέμποροι έπρεπε με κάποιο τρόπο να δαιμονοποιήσουν τους Αφρικανούς, ώστε να επιτευχθεί και η κοινωνική ευημερία αλλά και το οικονομικό κέρδος.
Αμέσως εκδόθηκαν «επιστημονικές» μελέτες για την αγριότητα της μαύρης φυλής και της «υπάνθρωπης αγριότητας» των Αφρικανών. Ο ρατσισμός δεν εμφανίστηκε εν μία νυκτί και δε διαμορφώθηκε ως ιδεολογία μονάχα από τις αντι-επιστημονικές προπαγάνδες «γιατρών» και «ιστορικών». Ακόμη και με τους Ινδιάνους της Αμερικής, ο ρατσιστικός όρος «ερυθρόδερμος» δεν έφτασε με την άφιξη του Κολόμβου, αλλά στα τέλη του 18ου αιώνα, όταν οι Ευρωπαίοι άποικοι άρχισαν να συγκρούονται με τους Ινδιάνους για την ιδιοκτησία και την κατοχή γης. Οι Ινδιάνοι στην αρχή παρουσιάστηκαν σαν «αιμοδιψή τέρατα», «κοκκινωποί ειδωλολάτρες» «χαλκόχρωμα ζωύφια», για να έρθει το τέλος του 18ου αιώνα και να εμφανιστεί ο όρος «ερυθρόδερμος». Έτσι συνέβη και με τους Αφρικανούς. Για τη δικαιολόγηση της καταπίεσης που δέχονταν από τους λευκούς Ευρωπαίους, οι Αφρικανοί παρουσιάστηκαν ως τέρατα και κτήνη στην αρχή. Με την άνθιση της αντι-επιστήμης και την αφηρημένη επιλογή των ιδεών του Κάρολου Δαρβίνου, για την «Καταγωγή των Ειδών», οι αντι-επιστήμονες έκαναν λόγο για κοινωνικό δαρβινισμό και πως το «μεγάλο ψάρι, τρώει το μικρό». Ειδικά, για τους Αφρικανούς, οι οποίοι κατά τους Ευρωπαίους ήταν απολίτιστοι και ειδωλολάτρες, κατέγραψαν στα βιβλία μια σχέση εξουσίας, όπου οι «πολιτισμένοι» Ευρωπαίοι εξαγνίζουν τους «απολίτιστους» νέγρους. Η λέξη «νέγρος» χρησιμοποιήθηκε υποτιμητικά, με καταγωγή από το ισπανικό “negro” και το λατινικό “nigger”. Στην αρχική διατύπωση ήταν “negars” και χρησιμοποιήθηκε τον 17ο αιώνα για να χαρακτηρίσει τους Αφρικανούς δούλους που έρχονταν από την Αφρική στη Βιρτζίνια.
Ο ρατσισμός εξελίχθηκε σε λίγα χρόνια σε ένα ανεπτυγμένο σύστημα πεποιθήσεων, όπου όλοι οι άνθρωποι στον κόσμο διαιρούνται σε «άσπρους», «μαύρους», «κίτρινους», «ερυθρούς» κτλ. Ο ρατσισμός ήρθε και έδεσε με το νέο εκκολαπτόμενο οικονομικό σύστημα του καπιταλισμού. Η δουλεία δεν παρήγαγε τον καπιταλισμό, αλλά παρήχθη από τον καπιταλισμό. Οι Ευρωπαίοι άποικοι αγόραζαν δεκάδες χιλιάδες δούλους από την Αφρική, σε αντάλλαγμα με σιδηρικά, όπλα και υφάσματα. Επίσης, η αποδυνάμωση και η εξουθένωση του μεγαλύτερου μέρους της Αφρικής από τους Ευρωπαίους, ειδικά τους Άγγλους και τους Ολλανδούς (μετέπειτα και τους Γάλλους), έδωσε περαιτέρω ώθηση στην ανάπτυξη του καπιταλισμού. Ο ρατσισμός κατάφερε να νομιμοποιήσει το δουλεμπόριο, την εξόντωση μιας ολόκληρης ηπείρου, τον θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων και να προσφέρει μίσος, μαστίγιο και θάνατο σε ανθρώπους που έτυχε να γεννηθούν μη-λευκοί.
Τέλος, για να επανέλθω στη συζήτηση των γκρεμισμένων ανδριάντων, συμμερίζομαι την άποψη της αποκαθήλωσής τους από πλατείες και χωριά, ως σύμβολα καταπίεσης ενός ολόκληρου λαού. Στη θέση τους δε χρειάζεται να βρεθεί αντικαταστάτης, μια «γυμνή» πλακέτα, να υπενθυμίζει σε όλους ότι η ιστορία δε διαγράφεται με την πτώση ενός αγάλματος, αλλά εύκολα επαναλαμβάνεται όταν αυτό στέκεται σε δημόσια θέα.
Βιβλιογραφία
- Κρις Χάρτμαν (2008), Λαϊκή Ιστορία του Κόσμου, εκδ. Τόπος, σ.247-254
- Patrick Manning (1990), Slavery and African Life, pp.30-35
Διαμένει στην Αθήνα και βρίσκεται στο 4ο έτος των σπουδών του στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Διεθνών Σπουδών (Κόρινθος) του Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Έχει παρακολουθήσει αρκετά συνέδρια τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, καθώς έχει βοηθήσει και στην δημιουργία κάποιων από αυτών. Ασχολείται με την αρθρογραφία από τον χειμώνα του 2017. Αυτήν την περίοδο τον εντοπίζουμε στην Πράγα, όπου κάνει πρακτική στο Ινστιτούτο Διεθνών Σχέσεων της Τσεχίας. Τα ενδιαφέροντα του είναι η διεθνής πολιτική, τα ανθρώπινα δικαιώματα, η συγκριτική πολιτική, οι Ευρωπαϊκές και οι Λατινοαμερικάνικες σπουδές.
