Οι ρωμαϊκές αποικίες (Coloniae Romanae) στην επαρχία Μακεδονίας

Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,

Η πρακτική μετεγκατάστασης τμήματος του πληθυσμού μιας πόλης ή περιοχής σε μια άλλη, η δημιουργία δηλαδή αποικιών, ήταν ένα ευρέως διαδεδομένο φαινόμενο την περίοδο της Αρχαιότητας στον Μεσογειακό Κόσμο. Με το σημερινό άρθρο θα επιχειρήσω να ξεκαθαρίσω τα αίτια που οδήγησαν τη Ρώμη εν προκειμένω στην ίδρυση αποικιών, δίνοντας έμφαση στις αποικίες της ρωμαϊκής επαρχίας της Μακεδονίας, provincial Macedoniae.

Ως προάγγελος της Ρώμης, η ελληνική ιστορία έχει να επιδείξει δύο μεταναστευτικά ρεύματα από τον ελλαδικό χώρο στα μήκη και πλάτη της Μεσογείου. Με τον πρώτο αποικισμό (11^ος – 9^ος αιώνας π. Χ.) κατοικήθηκαν τα μικρασιατικά παράλια και τα νησιά του Αιγαίου. Η Κύπρος είχε αποικιστεί ήδη από την ύστερη Μυκηναϊκή εποχή. Αιολικά και ιωνικά φύλα πιεζόμενα από τους Δωριείς, μετανάστευσαν στην απέναντι μικρασιατική ακτή, δίνοντας τα ονόματά τους στις περιοχές της Αιολίδας και Ιωνίας αντιστοίχως. Στη συνέχεια ακολούθησαν και οι Δωριείς, αποικίζοντας την Κρήτη, τη Ρόδο και τη Νοτιοδυτική Μικρά Ασία.

Ο δεύτερος αποικισμός (8^ος – 6^ος αιώνας) έγινε οργανωμένα, η εκάστοτε πόλη απέστειλε τους αποίκους της υπό την αρχηγεία ενός «οικιστή». Ως αποτέλεσμα του νέου αποικιστικού ρεύματος ιδρύθηκαν ελληνικές πόλεις στη Μεγάλη Ελλάδα (Νότια Ιταλία, Σικελία), στα παράλια του Ευξείνου Πόντου, την Κυρηναϊκή και στις ακτές της Γαλατίας (Μασσαλία) και Ιβηρίας (Εμπόριο και Ζακάνθα, γνωστή λόγω των Καρχηδονιακών πολέμων). Πλην των Ελλήνων, αντίστοιχη πολιτική άσκησαν και οι Φοίνικες, με γνωστότερη αποικία τους την Καρχηδόνα. Ο Αλέξανδρος και οι μετά αυτόν ίδρυσαν πόλεις στα κατακτημένα εδάφη, αποβλέποντας στην αποκατάσταση των παλαιμάχων τους και τον έλεγχο επί των κατακτηθέντων πληθυσμών. Πολλές από αυτές ανεδείχθησαν σημαντικά εμπορικά και πνευματικά κέντρα, όπως η Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου και η Μεγάλη Αντιόχεια (μεγάλη για τη διάκρισή της από τις λοιπές πόλεις με ίδιο όνομα).

Στον τομέα αυτόν η Ρώμη δεν πρωτοπόρησε. Από την εποχή της επέκτασής της στο Λάτιο (5^ος αιώνας π.Χ.), επελέγη η πρακτική ένταξης ορισμένων πολισμάτων στη ρωμαϊκή «χώρα», territorium, με την απόδοση στους κατοίκους, των δικαιωμάτων του Ρωμαίου πολίτη. Αυτές οι κοινότητες ονομάζονταν municipia (ισοπολίτιδες πόλεις). Οι κάτοικοί τους κατά την παρουσία τους στη Ρώμη, μπορούσαν να ψηφίσουν και να εκλεγούν άρχοντες. Η ίδια η Ρώμη με πολίτες της, ίδρυσε αρχικά αποικίες στις ακτές του Τυρρηνικού πελάγους, τις coloniae maritimae. Στη συνέχεια, τέτοιες αποικίες ιδρύθηκαν στο σύνολο της ιταλικής χερσονήσου και την εποχή των Γράκχων, στη θέση της κατεστραμμένης Καρχηδόνας. Εν τέλει, προκρίθηκε αποκατάσταση των παλαίμαχων στρατιωτών με την απόδοση εκτάσεων γης σε νέες αποικίες από τους στρατηγούς τους.

Η πρακτική αυτή συνεχίστηκε και στα χρόνια της Ηγεμονίας (27 π.Χ. – 284 μ.Χ.) με τη διαφορά πως πλέον το αυτοκρατορικό καθεστώς μεριμνούσε για τη δημιουργία τους. Στα ανατολικά εδάφη της Αυτοκρατορίας, γενικά, επελέγη (χωρίς να απουσιάζουν αποικίες) η ίδρυση πόλεων «ελληνικού τύπου», χωρίς την παροχή της ρωμαϊκής πολιτείας, όπως η Νικόπολη και η Αδριανούπολη. Στον χώρο της Μακεδονίας, οι αποικίες που ιδρύθηκαν χρονολογούνται την περίοδο μεταξύ των ετών 43-25 π.Χ. Η δημιουργία τους οφείλεται κυρίως στον Αύγουστο, έχοντας ως στόχο την αποκατάσταση παλαίμαχών του και την απομάκρυνση πολιτικών αντιπάλων. Είναι, μάλιστα, οι εξής: Κασσάνδρεια, Φίλλιποι, Δίον και Πέλλα. Ας δούμε μερικές πληροφορίες γι’ αυτές τώρα.

• Κασσάνδρεια (Colonia Iulia Augusta Cassandrensis)

H ρωμαϊκή αποικία της Κασσάνδρειας στέγασε αρχικά απόστρατους των Δημοκρατικών του Βρούτου το 43 π.Χ., υπό την εποπτεία του ανθυπάτου Κ. Ορτενσίου Ορτάλου (Q. Hortensius Hortalus). Το 30 π.Χ. ο Αύγουστος εγκατέστησε στην πόλη κι άλλους αποίκους.

• Φίλιπποι (Colonia Iulia Augusta Philippensis)

Μετά τη νίκη του Μάρκου Αντωνίου και Οκταβιανού επί των δολοφόνων του Καίσαρα στη Μάχη των Φιλίππων (42 π.Χ.), οι νικητές εγκατέστησαν στην πόλη αποστράτους τους. Το αρχικό της όνομα ήταν Colonia Victrix Philippensium. Αργότερα, το 30 π.Χ. μετά τη νίκη του Οκταβιανού επί του Αντωνίου στο Άκτιο, εγκαθίστανται στην πόλη νέοι απόστρατοι προερχόμενοι από την πραιτοριανή φρουρά. Η αποικία αυτή διατήρησε τον στρατιωτικό της χαρακτήρα.

• Δίον (Colonia Iulia Augusta Diensis) και Πέλλα (Colonia Iulia Augusta Pellensis)

Οι αποικίες αυτές ιδρύθηκαν αμέσως μετά την επικράτηση του Οκταβιανού (από το 27 π.Χ. Αύγουστος, εξ ου και ο τίτλος Augusta, Σεβαστή) επί του Μάρκου Αντωνίου στη μάχη του Ακτίου, για να στεγάσουν παλαίμαχους του Αυγούστου και οπαδούς του Αντώνιου εκδιωχθέντες από την Ιταλία. Την εποχή των Φλαβίων ιδρύθηκε και το μουνικίπιο (municipium) τον Στόβων στο σημερινό κράτος των Σκοπίων.

Οι αποικίες αποτέλεσαν αρχικά πυρήνες εκλατινισμού, σύντομα όμως η χρήση της Λατινικής περιορίζεται, μεταχειριζόμενη έκτοτε μόνο στη νομισματοκοπία, τα Ελληνικά τελικά επικράτησαν (τη εξαιρέσει των Φιλλίπων, όπου μέχρι τον 3^ο αιώνα μ.Χ. η χρήση της Λατινικής ήταν συνεχής). Ως προς το καθεστώς τους, οι αποικίες είχαν θεσμούς και άρχοντες (magistrati), παρόμοιους με τη μητρόπολή τους. Σε κάθε πόλη υπήρχε μία βουλή (senatus) αποτελούμενη από τους decuriones (Βουλευταί) και δύο ανώτατοι αξιωματούχοι, οι Δίανδροι (Duoviri, θεσμός αντίστοιχος με τους Ρωμαίους Υπάτους). Αυτοί και άλλοι θεσμοί (aediles, quaestores κ.ά.) συνυπήρχαν με ελληνικούς, όπως ο Ειρηνάρχης και ο Γυμνασίαρχος. Οι αποικίες υπάγονταν στο Λατινικό δίκαιο (IusItalicum) ως αποτέλεσμα της χορήγησης της ρωμαϊκής πολιτείας. Τέλος, ο προϋπάρχων του αποικισμού πληθυσμός είτε λάμβανε τη ρωμαϊκή πολιτεία (κυρίως οι πλουσιότεροι) είτε δημιουργούσε δομές παράλληλες με αυτές των αποίκων.

Κατά τη διάρκεια της ύστερης περιόδου της Ηγεμονίας (192-284), πολλές πόλεις έλαβαν τον τίτλο της αποικίας Κολονία, μεταξύ αυτών και η Θεσσαλονίκη. Παρά την ίδρυση των αποικιών, ο σταδιακός εξελληνισμός τους επιβεβαιώνει την αφομοιωτική δύναμη του Ελληνισμού και της ελληνικής γλώσσας στον χώρο των Βαλκανίων και εν γένει της ανατολικής μεσογείου την περίοδο εκείνη. Όπως έγραψε ο Οράτιος, η κατακτημένη Ελλάδα κατέκτησε τελικά τη Ρώμη.

Βιβλιογραφία

• Κανατσούλης Δ., Μακεδονία, Ο Ελληνισμός κατά περιοχές, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. ΣΤ΄, Ελληνισμός και Ρώμη, voll. Α, Αθήνα, 1976, ανατύπωση 2015, 185-198.
• Μπουραζέλης Ν., Oι τρόφιμοι της Λύκαινας, ΜΙΕΤ, Αθήνα, 2015, 129, 197, 200-1, 232, 259.
• Τουλουμάκος Ι., Έλληνες και Ρωμαίοι: Αντίθεση και προσαρμογή στη ρωμαϊκή κυριαρχία, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. ΣΤ΄, Ελληνισμός και Ρώμη, voll. Γ, Αθήνα, 1976, ανατύπωση 2015, 150-171.

Κωνσταντίνος Πίχλιαβας

Γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1998. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στον Δρυμό Θεσσαλονίκης και φοιτά στο τμήμα Ιστορίας- Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ερευνητικά του ενδιαφέροντα είναι, η μελέτη της Αρχαίας και Μεσαιωνικής (Βυζαντινής) Ιστορίας, η Ύστερη Αρχαιότητα (200 – 641 μ.Χ.) καθώς και τα υπό οθωμανική κατοχή Βαλκάνια (1356 -1922).