Της Αγγελίνας Παλαιοκαστρίτη,
Ο όρος hikikomori (χικικομόρι) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον ακαδημαϊκό Norihiko Kitao στη δεκαετία του ’80 και στα Ιαπωνικά σημαίνει «κοινωνική απόσυρση».
Στην Ιαπωνία, ο όρος hikikomori χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει μια ομάδα ατόμων τα οποία έχουν αποσυρθεί κοινωνικά οικειοθελώς για παραπάνω από 6 μήνες και δεν έχουν κοινωνικές επαφές πέραν της οικογένειάς τους.
Αν και η χρήση του όρου για την περιγραφή του φαινομένου είναι σχετικά σύγχρονη, το φαινόμενο έχει περιγραφεί από την δεκαετία του ’50 σε λογοτεχνικά κείμενα της Ιαπωνίας και από το ’70 κι έπειτα, ψυχολόγοι κι εκπαιδευτικοί δηλώνουν ότι υπάρχει μια αύξηση των ατόμων που αποσύρονται κοινωνικά.
Οι χικικομόρι έχουν περιγραφεί ως άτομα τα οποία δεν εργάζονται και παραμένουν στα σπίτια τους, αποκομμένοι από τον κοινωνικό περίγυρο για μεγάλες χρονικές περιόδους, ακόμα και για χρόνια. Παρόλο που οι στατιστικές που συνδέονται με τον αριθμό των χικικομόρι δεν θεωρούνται αξιόπιστες, υπάρχουν ειδικοί οι οποίοι υποδεικνύουν ότι περίπου το 1-2% των εφήβων και των νέων ενηλίκων χαρακτηρίζονται ως χικικομόρι σε ασιατικές χώρες όπως η Ιαπωνία, το Χονγκ Κονγκ και η Κορέα, με τις περισσότερες περιπτώσεις αυτών να είναι άντρες.
Σύμφωνα με τον κοινωνιολόγο Akio Inui και βάσει στατιστικών για την συμμετοχή στην αγορά εργασίας, το 2007 υπολογίστηκε ότι ο αριθμός των χικικομόρι της Ιαπωνίας ανερχόταν στους 200.000, ενώ αυτός ο αριθμός σήμερα υπολογίζεται ότι υπερβαίνει το 1 εκατομμύριο.
Ως επί το πλείστον, θεωρείται ότι οι χικικομόρι προέρχονται από οικογένειες της μεσαίας τάξης και είναι άτομα με άνω του μετρίου ακαδημαϊκά επιτεύγματα. Αν και κατά γενική ομολογία οι χικικομόρι είναι άτομα τα οποία δεν εγκαταλείπουν το σπίτι τους, υπάρχουν άτομα στην συγκεκριμένη ομάδα τα οποία βγαίνουν έξω τις ώρες που είναι απίθανο να αλληλεπιδράσουν με πολλούς ανθρώπους. Κάποιοι μάλιστα, οι οποίοι ντρέπονται για την κατάστασή τους και προσπαθούν να την κρύψουν από τον κοινωνικό τους περίγυρο, φεύγουν καθημερινά από το σπίτι τους, προσποιούμενοι ότι πάνε στην δουλειά τους, περνώντας τον χρόνο τους σε απομονωμένους δρόμους ή κάνοντας βόλτες με το τραίνο.
Οι ατομικοί λόγοι για τους οποίους αυτοί οι νέοι αποσύρονται κοινωνικά είναι ποικίλοι. Κάποιοι από αυτούς έχουν διεγνωσμένες κλινικές ασθένειες, κάποιοι χαρακτηρίζονται από έλλειψη κοινωνικών δεξιοτήτων, ενώ κάποιοι αποζητούν έναν εναλλακτικό τρόπο ζωής.
Λόγοι εμφάνισης του φαινομένου στην Ιαπωνία
Αν και οι λόγοι για την εμφάνιση τού φαινομένου δεν είναι σαφείς, διάφοροι ειδικοί που σχετίζονται με την ψυχική υγεία έχουν υποδείξει ότι οι χικικομόρι υποφέρουν από γνωστική δυσλειτουργία η οποία μπορεί να γίνει διαχειρίσιμη με έναν συνδυασμό φαρμακευτικής αγωγής και ψυχοθεραπείας. Τα αποδιδόμενα ψυχολογικά αίτια περιλαμβάνουν δυσλειτουργικές οικογενειακές σχέσεις, καθώς και ψυχικές ασθένειες, όπως η κατάθλιψη. Ωστόσο, κοινωνιολόγοι έχουν δώσει έμφαση στον τρόπο που διαμορφώνονται οι σχέσεις στις οικογένειες τής Ιαπωνίας αλλά και στην έλλειψη ευκαιριών από το ίδιο το σύστημα.
Μία σχετικά δημοφιλής άποψη είναι ότι οι συντηρητικές οικογένειες τής Ιαπωνίας έχουν φτάσει σε τέτοιο σημείο δυσλειτουργίας που αδυνατούν να προετοιμάσουν τους απογόνους τους, όσον αφορά την σύγχρονη ανταγωνιστική κοινωνική πραγματικότητα, με αποτέλεσμα να ενδίδουν σε πρακτικές υπερπροστασίας. Ταυτόχρονα, η Ιαπωνική κουλτούρα φαίνεται να είναι απαξιωτική προς το αίσθημα ανεξαρτησίας του ατόμου από τους γονείς του και ενθαρρύνει τη φροντίδα των γηραιότερων από τους νεότερους.
Παράλληλα, άλλος ένας από τους λόγους εμφάνισης του συγκεκριμένου φαινομένου στην Ιαπωνία αποδίδεται στο εκπαιδευτικό σύστημα. Το συγκεκριμένο σύστημα χαρακτηρίζεται από ακαμψία, υψηλή απαιτητικότητα, ενώ δεν φημίζεται για τις «δεύτερες ευκαιρίες» που δίνει στους μαθητές. Έτσι, από μικρή ηλικία κιόλας, οι Ιάπωνες φαίνεται να κατακερματίζονται από τις υψηλές προσδοκίες του εκπαιδευτικού συστήματος και του κοινωνικού τους περίγυρου.
medium.com
Εθισμός στο διαδίκτυο
Η δημιουργία του Ίντερνετ, καθώς και η αυξημένη του χρήση μέσα στα χρόνια, οδήγησαν στην επιδείνωση του φαινομένου καθώς προσέφερε εναλλακτικούς τρόπους επικοινωνίας και ψυχαγωγίας χωρίς να είναι απαραίτητη η μετακίνηση τού ατόμου από το σπίτι του.
Τα άτομα που χαρακτηρίζονται ως χικικομόρι, είναι κυρίως έφηβοι ή ενήλικες νεαρής ηλικίας και πολλές φορές αρνούνται να επικοινωνήσουν με τα άτομα τής οικογένειάς τους, ενώ κάνουν υπερβολική χρήση τού Ίντερνετ. Πολλοί από αυτούς στρέφονται στο Ίντερνετ και περνούν έως και 12 ώρες ημερησίως μπροστά από τον υπολογιστή τους. Σαν συνέπεια, οι περισσότεροι από αυτούς έχουν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης εθισμού στο διαδίκτυο.
Ο εθισμός στο διαδίκτυο είναι μια σχετικά νέα μορφή εξάρτησης, η οποία δεν περιλαμβάνεται ακόμα στο Διαγνωστικό και Στατιστικό Εγχειρίδιο Ψυχικών Διαταραχών (DSM-5). Ωστόσο, έχουν γίνει προτάσεις να συμπεριληφθεί ως διαταραχή και αφορά την υπερβολική χρήση του διαδικτύου που επιφέρει δυσλειτουργικότητα στη συμπεριφορά και την καθημερινότητα τού ατόμου.
shaamtak.com
Προσπάθειες διαχείρισης τού φαινομένου στην Ιαπωνία
Επειδή οι επιπτώσεις τού φαινομένου αφορούν την δημόσια υγεία και την κοινωνικο-οικονομική συμμετοχή, στο παρελθόν έχουν γίνει (αμφιλεγόμενες) προσπάθειες για μείωση του φαινομένου μέσω οργανώσεων και ατομικών δράσεων.
Ένα παράδειγμα αποτελεί η δράση μιας οργάνωσης η οποία λειτουργούσε με την πρακτική της «απαγωγής και του περιορισμού». Κατά αυτή την πρακτική, μετά από συγκατάθεση των γονιών, γινόταν απαγωγή, εγκλεισμός και επίπληξη του ατόμου με χικικομόρι μέχρι να αναθεωρήσει τη στάση του. Όμως, μετά τον θάνατο ενός χικικομόρι, που παρέμεινε δεμένος με αλυσίδες σε έναν στύλο για τέσσερις ημέρες, η συγκεκριμένη οργάνωση κατηγορήθηκε για χρήση απάνθρωπων πρακτικών, ενώ ασκήθηκαν ποινικές διώξεις εις βάρος του διευθυντή της. Ωστόσο, και η προσέγγιση μιας άλλης οργάνωσης, με πιο συμπονετικές πρακτικές, δεν ήταν ιδιαίτερα αποδοτική. Η εν λόγω μη κερδοσκοπική οργάνωση (New Start) χρησιμοποιούσε την πρακτική των «ενοικιαζόμενων συγγενών». Κατά αυτή την πρακτική, εθελοντές νεαρής ηλικίας επισκέπτονταν τα άτομα με χικικομόρι με σκοπό την δημιουργία κοινωνικών επαφών και την επανένταξή τους στο υπόλοιπο κοινωνικό σύνολο. Ενώ η συγκεκριμένη οργάνωση είχε ως σκοπό το να προσφέρει στα άτομα με χικικομόρι την ευκαιρία να ανακτήσουν την χαμένη τους εμπιστοσύνη στο κοινωνικό σύνολο, οι προσπάθειες της δεν ήταν επιτυχείς, καθώς πολλές φορές οι χικικομόροι ανέπτυσσαν σχέσεις εξάρτησης από τους «ενοικοιαζόμενους συγγενείς» τους και όταν έπρεπε να τους αποχωριστούν οδηγούνταν σε επειδείνωση της κατάστασής τους.
Το φαινόμενο σε παγκόσμιο επίπεδο
Είναι δεδομένο πλέον ότι η ιστορία και η κουλτούρα μιας κοινωνίας επιδρούν άμεσα στο πώς διαμορφώνονται οι διάφορες ψυχιατρικές ασθένειες. Η Ιαπωνία είναι μια χώρα που έχει υποστεί στο παρελθόν ραγδαίες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτισμικές αλλαγές και αυτό είχε ως αποτέλεσμα την αλλαγή στον τρόπο ζωής, συμπεριφοράς και του ψυχισμού του Ιαπωνικού λαού.
Αν και το συγκεκριμένο φαινόμενο φαίνεται να μην έχει λάβει μεγάλη έκταση στη Δύση, οι ειδικοί αναφέρουν ότι είναι πολύ πιθανό ο αριθμός των ατόμων που αποσύρονται κοινωνικά να αυξηθεί μέσα στα επόμενα χρόνια.
Μάλιστα, σύμφωνα με τον καθηγητή κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης Andy Furlong, «Η διαδικασία της εξατομίκευσης και η κατάρρευση τής οντολογικής ασφάλειας, που συνδέονται με την κοινωνική απόσυρση, επηρεάζουν τους νέους σε όλες τις ανεπτυγμένες χώρες». Επομένως, μπορούμε να καταλάβουμε ότι το φαινόμενο της κοινωνικής απόσυρσης συνδέεται άμεσα με τον κατακερματισμό των κοινωνικών δομών, ο οποίος υφίσταται τα τελευταία χρόνια σε παγκόσμιο επίπεδο.
Αν και ο όρος χικικομόρι χρησιμοποιήθηκε αρχικά στην Ιαπωνία, υπάρχουν ενδείξεις ότι το συγκεκριμένο φαινόμενο υφίσταται σε αστικές περιοχές και άλλων χωρών όπως το Ομάν, η Ισπανία, η Ιταλία, η Νότια Κορέα, το Χονγκ Κονγκ, η Ινδία, η Γαλλία, οι ΗΠΑ και η Αυστραλία.
Πηγές:
Furlong, A. (2008). The Japanese hikikomori phenomenon: acute social withdrawal among young people. The sociological review, 56(2), 309-325.
Kato, T. A., Tateno, M., Shinfuku, N., Fujisawa, D., Teo, A. R., Sartorius, N., … & Matsumoto, R. (2012). Does the ‘hikikomori’ syndrome of social withdrawal exist outside Japan? A preliminary international investigation. Social psychiatry and psychiatric epidemiology, 47(7), 1061-1075.
Stip, E., Thibault, A., Beauchamp-Chatel, A., & Kisely, S. (2016). Internet addiction, hikikomori syndrome, and the prodromal phase of psychosis. Frontiers in psychiatry, 7, 6.
Γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Αθήνα, όπου και κατοικεί. Είναι απόφοιτος Ψυχολογίας με μεταπτυχιακή εκπαίδευση στη Νευροψυχολογία, από το Πανεπιστήμιο του Mάαστριχτ. Ασχολείται με τη διάγνωση και την πρόληψη της άνοιας, καθώς και λοιπών διαταραχών του Κεντρικού Νευρικού Συστήματος (π.χ. φάσμα αυτισμού). Μιλάει Αγγλικά και Γαλλικά κι αφιερώνει τον χρόνο της στη φωτογραφία, το σχέδιο και τη μελέτη κοινωνιολογικών και φιλοσοφικών συγγραμμάτων.
