Της Χριστίνας Φλωράκη,
Ακούγοντας τη λέξη «Τζίνι» οι σκέψεις μας ταξιδεύουν σε λυχνάρια μπρούτζινα παλιά, πνεύματα που βοηθούν τους πρωταγωνιστές των αραβικών παραμυθιών πραγματοποιώντας κάθε τους ευχή, ιπτάμενα χαλιά και σίγουρα τον πολύχρωμο κόσμο της Ανατολής, με τις χρυσές ερήμους, καραβάνια και σίγουρα πολλή μαγεία. Ωστόσο πόση συνάφια θα μπορούσε να έχει το τζίνι από την ιστορία του Αλλαντίν και τις αφηγήσεις της όμορφης Σεχραζάτ στις Χίλιες και μία νύχτες με τα Τζνς του Ιερού Κορανιού, της περσικής και της αραβικής μυθολογίας;
Τα Τζίνι στην αραβική και την ευρωπαϊκή βιβλιογραφία αναφέρονται ως “Djinns”, απλούστερα “Jinns” αλλά και “Genies”. Θεωρούνται πνεύματα ανατολικής προέλευσης και οι περισσότεροι Άραβες λεξικογράφοι θεωρούν πως το όνομα Τζιν προέρχεται από τη μετοχή Ιdjtinan που σημαίνει κρυμμένος και λογικά αναφέρεται στην ιδιότητα των Τζινς να κρύβονται, να γίνονται αόρατα και να παίζουν με τις αισθήσεις και τα πάθη του ανθρώπου, όπως θα δούμε και στη συνέχεια πιο αναλυτικά.
Κατά το Ισλάμ τα Τζίνι είναι πνεύματα φτιαγμένα από άκαπνη φωτιά, σε αντίθεση με τον άνθρωπο και τους αγγέλους που είναι γεννημένοι από πηλό και φως. Όπως και οι άνθρωποι, έτσι και τα Τζίνι έχουν «Φίτρα», δηλαδή μια κατάσταση αγνότητας που συνδέεται με τις τρεις αρετές της ανθρώπινης φύσης και αυτές αποτελούνται από την ευσπλαχνία, τη νοημοσύνη αλλά και το «Ιχσάν» (Που κατά την αραβική γλωσσολογία συνδέεται εννοιολογικά με την υπεροχή της όψης) και κατά συνέπεια μπορεί να επιλέξει μεταξύ καλού και κακού, αλλά και να αναγνωρίσει τον έναν και μοναδικό Θεό. Στο Κοράνι τα Τζίνι αναφέρονται τουλάχιστον 20 φορές και μάλιστα η Σούρα 72 (σσ. παράγραφος) ονομάζεται «Αλ-Τζιν» μιλώντας για μια ομάδα τζίνι που άκουσαν τον Προφήτη να μιλάει για τον Αλλάχ και εκείνα πίστεψαν στην μοναδικότητά του. Σύμφωνα με τη μελέτη του Κορανίου τα Τζίνι μπορεί να είναι πολυθεϊστικά, με αυτό να συνάδει με την αραβική πολυθεϊστική μυθολογία όπου πρωτοεμφανίζονται, είτε μονοθεϊστικά, επιλέγοντας την ύπαρξη τού ενός και μόνο Θεού, πράγμα που εξηγείται λόγω της «Φίτρα». Όπως πολλά πνεύματα σε διάφορες θρησκείες, έτσι και τα τζίνι στο Ισλάμ μπορούν να κατανοήσουν όλες τις γλώσσες των ανθρώπων.
Τα Τζίνι στην προ-ισλαμική Αραβία θεωρούνταν νύμφες και σάτυροι της ερήμου, ενώ αντιπροσώπευαν τη ζωή της φύσης πριν την ανθρωπότητα. Αρκετοί μουσουλμάνοι θεολόγοι τα ονομάζουν παιδιά του Εμπλίς (κορανικός χαρακτηρισμός για τον διάβολο που χρησιμοποιείται αρκετά από τους Πέρσες Σούφι), ενώ εικάζεται πως κυβερνούν τη γη προ της δημιουργίας του Αδάμ και του ανθρώπου αντίστοιχα. Η συγκεκριμένη θεολογική προσέγγιση θυμίζει αρκετά τη χριστιανική θρησκεία και την ύπαρξη δαιμόνων σε αυτή. Μάλιστα τα Τζίνι πολλές φορές συνδέονται και θεωρούνται συνώνυμα με τα δαιμονικά όντα Γκουλ, Εφρίτ και Σαγιατίν (αντίστοιχοι σατανάδες και στα ελληνικά), παρόλο που πολλοί θρησκειολόγοι τα διαχωρίζουν, αν και δεν είναι απόλυτα διακριτό αν τα Σαγιατίν και τα Εφρίτ είναι μέρος των Τζίνι που επιλέγουν την «δαιμονική» τους πλευρά. Σαν τους χριστιανικούς δαίμονες, έτσι και τα τζίνι μπορούν είτε να καταλήξουν φωτιά για την κόλαση, είτε να «επιστρέψουν» στον παράδεισο πιστεύοντας στον έναν Θεό. Τα Τζίνι κατατάσσονται σε τρεις κατηγορίες θρησκευτικά. Στην πρώτη κλάση τα Τζίνι έχουν φτερά και πετούν στον ουρανό, στη δεύτερη αυτά που μοιάζουν με ζώα συνήθως πλάσματα δαιμονικά με χαρακτηριστικά σκύλου φιδιού, μέχρι δράκου και τέλος αυτά που ταξιδεύουν ασταμάτητα. Στην αραβική και περσική λογοτεχνία τα Τζίνι διαχωρίζονται και λόγω των χαρακτηριστικών τους. Τα όμορφα πολύχρωμα μονοθεϊστικά, και τα αποκρουστικά πολυθεϊστικά με χαρακτηριστικά σύνθετων ζώων.
Λόγω των παραμυθιών, έχει μείνει στη δυτική κυρίως συνείδηση πως τα Τζίνι πραγματοποιούν ευχές, όμως κάτι τέτοιο στους αραβικούς θρύλους δεν είναι απόλυτο. Συνήθως στην ισλαμική επική ποίηση αναφέρονται ως πνεύματα που βοηθούν Ιμάμηδες με στόχο την αποδοχή του ενός μοναδικού Θεού. Σε πολλούς θρύλους όμως, αναφέρονται και ως πλάσματα με πολύ καλές κατασκευαστικές ικανότητες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η εκδοχή της ιστορίας του Ναού του Σολομώντα, που ο βασιλιάς του Ισραήλ διέταξε τα Τζίνι να του χτίσουν τον Ναό της Ιερουσαλήμ με αντάλλαγμα 25 φαρσάγκ του βασιλείου του (έκταση περίπου 150 χμ.). Ωστόσο, πολλές ιστορίες αναφέρουν τα Τζίνι να έχουν συνδεθεί και με το χτίσιμο πυραμίδων αλλά και άλλων σπουδαίων αρχιτεκτονικών δημιουργημάτων. Σύμφωνα με Σιίτες θεολόγους, παρά τις πολλές τους δυνάμεις, τα Τζίνι δεν μπορούν να προβλέψουν το μέλλον, ενώ σε άλλες παραδόσεις λέγεται πως έχουν την ικανότητα να κρυφακούν το μέλλον των ανθρώπων από τους αγγέλους του Παραδείσου. Στη λογοτεχνία τα Τζίνι παρουσιάζονται ως μούσες της τέχνης, μπορούν να πάρουν οποιαδήποτε μορφή επιθυμούν αλλά και να ερωτεύονται ανθρώπους. Επίσης έχουν κοινωνικές τάξεις και οργάνωση με τον αρχηγό τους να ονομάζεται Ζαφάρ σε πολλές αραβικές αφηγήσεις και Παντισά στην τουρκική λαογραφία.
Πολλοί πιστεύουν πως δεν πρέπει να αναφέρεις τα πραγματικά τους ονόματα και να τα επικαλείσαι, ενώ εύκολα μπορούν να σου εμφανιστούν, σκουπίζοντας το σπίτι σου τη νύχτα ή μαγειρεύοντας αυγά μαζί με κρεμμύδια. Η παρουσία τους στους θρύλους της Ανατολής εντοπίζεται κυρίως τη νύχτα σε εγκαταλελειμμένα ή βρώμικα σπίτια μέχρι το πρώτο κάλεσμα του ιμάμη για προσευχή το πρωί ή το πρώτο λάλισμα του πετεινού. Σε πολλές ιστορίες τα Τζίνι τιμωρούν τους ανθρώπους, αν αυτοί για παράδειγμα δεν σέβονται τα ζώα. Σε άλλους θρύλους, τα Τζίνι μοιάζουν αρκετά και με τους δικούς μας καλικάντζαρους. Κλέβουν, κάνουν σκανδαλιές και λένε ψέματα, ενώ το χειρότερο πράγμα που μπορούν να κάνουν είναι να μπουν στο σώμα σου και να σου προκαλέσουν επιληψία. Μύθοι του Ιράν αναφέρουν πως τα Τζίνι είπαν τα μυστικά τους στον Σολομώντα και του έδειξαν τους τρόπους να ξεχωρίζει τις πραγματικές αρρώστιες των ανθρώπων με αυτές που προκαλούν εκείνοι αλλά και τους τρόπους να τους θεραπεύει.
Θεωρείται σπάνιο ένα Τζίνι να σε θεραπεύσει, να σε βοηθήσει να αποκτήσεις πλούτο, λεφτά, και δόξα σε αντίθεση με τις αφηγήσεις στα παραμύθια. Υπάρχουν διάφοροι τρόποι να τα διώξεις, αναλόγως τους θρύλους κάθε περιοχής. Κάποιοι από αυτούς είναι: η επίκληση του ονόματος του Θεού, η απομόνωση (για παράδειγμα σε ένα λυχνάρι στην περίπτωση του παραμυθιού του Αλλαντίν), η χρήση σιδέρου ή καυτού νερού και στην τουρκική λαογραφία εντοπίζονται οι λύκοι και τα πουλιά.
Ένας περσικός θρύλος λέει πως για κάθε ανθρώπινο μωρό, γεννιέται και ένα δίδυμο τζιν (χαμζάντ) το οποίο πειράζει το μωρό στον ύπνο του και το διαβάλλει με άσχημες σκέψεις και φόβους, με αποτέλεσμα όταν ένα μωρό κλαίει στον ύπνο του, να σημαίνει πως το Χαμζάντ του τον ενοχλεί, ενώ όταν γελάει, του λέει ανήκουστα ψέματα και το παιδί γελάει, γιατί δεν μπορεί να πιστέψει κάτι πολύ παράλογο.
Μία ακόμα αντίστοιχη ιστορία αφορά τις μαίες και το μυστικό τους, ανά χίλια παιδιά να ξεγεννούν και ένα Τζίνι. Για την προσφορά τους, ανταμείβονται με φλούδες κρεμμυδιού. Αν η μαία βάλει τα κρεμμύδια κάτω από την πόρτα της και κρατήσει το μυστικό της, κάθε μέρα θα βρίσκει ένα χρυσό νόμισμα, ενώ άμα αποκαλύψει την εμπειρία της με τα Τζινς, τα κρεμμύδια θα παραμείνουν εκεί.
Τελικά τι είναι τα Τζινς και τι πραγματικά ισχύει για αυτά; Ίσως τελικά θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως τα πνεύματα της Ανατολής, όπως και πολλά πλάσματα θρύλων και δοξασιών, καθρεφτίζουν την ανάγκη του ανθρώπου για ταύτιση και ενσυναίσθηση. Όπως και στις παραδώσεις, τα Τζίνι παρουσιάζονται αλληγορικά και συμβολίζουν την ανεξάρτητη, ελεύθερη βούληση η οποία αρνείται να εγκλωβιστεί και να χειραγωγηθεί. Αν υπάρχουν τελικά ή όχι ίσως να μην το μάθουμε ποτέ, ίσως κρύβονται στις ιστορίες των παραμυθιών, σε λυχνάρια ή και κάπου στον ουρανό ταξιδεύοντας ελεύθερα…
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Encyclopaedia of Islam vol. 2, Brills, (1998)
- https://www.islamicstudies.info/tafheem.php?sura=72
- http://www.iranicaonline.org/articles/genie-
- https://www.encyclopedia.com/philosophy-and-religion/other-religious-beliefs-and-general-terms/miscellaneous-religion/jinn
