Συνέντευξη στην Αθηνά Μηνά,
Ο Βασίλης Παυλόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής στο Τμήμα Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με ειδίκευση στη Διαπολιτισμική Ψυχολογία. Πέρα από το διδακτικό και το δημοσιευμένο ερευνητικό του έργο, είναι Διευθυντής του Κέντρου Διαπολιτισμικής Ψυχολογίας, Σύμβουλος Έκδοσης διεθνών επιστημονικών περιοδικών, μέλος επιστημονικών εταιρειών Ψυχολογίας και ακαδημαϊκός σύμβουλος του ΔΟΑΤΑΠ.
Στη συνέντευξή του στο OffLine Post μιλά για τις ψυχολογικές επιπτώσεις της καραντίνας. Η διαμονή στο σπίτι όλο αυτό το χρονικό διάστημα άλλαξε πολλά από αυτά που γνωρίζαμε και θεωρούσαμε δεδομένα έως τώρα και αναμένουμε η κατάσταση της πανδημίας να επιφέρει ακόμη μεγαλύτερες αλλαγές κατά την επαναφορά μας στους ρυθμούς της καθημερινότητας. Επισημαίνει τόσο την ανάγκη συνειδητοποίησης της ατομικής ευθύνης, όσο και τη σημασία λήψης των απαραίτητων μέτρων από τους αρμόδιους φορείς για την προστασία των πολιτών.
- Ποιες θεωρείτε ότι είναι οι ψυχολογικές επιπτώσεις του εγκλεισμού σε ενδοοικογενειακό επίπεδο; Είδαμε αύξηση στις εντάσεις ή υπήρξε μία σημαντική ευκαιρία να επανεξετάσουμε τα οφέλη του θεσμού της οικογένειας;
Ας παραδεχτούμε ότι είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς έχοντας τεκμηριωμένα στοιχεία, επειδή οι εξελίξεις είναι πολύ πρόσφατες και αλλάζουν δυναμικά. Αρκετές από τις απόψεις που διατυπώνονται, ακόμα και από ειδικούς, βασίζονται σε υποκειμενικές εκτιμήσεις, όχι σε ερευνητικά δεδομένα και αυτό θέλει προσοχή. Από τη φύση τους, οι ψυχολογικές έρευνες είναι ένα βήμα πίσω συγκριτικά με τις ιατρικές, καθώς μελετούν πολυεπίπεδες και πολυπαραγοντικές κοινωνικές συμπεριφορές. Πάντως, από αυτά που έχουν δει το φως της δημοσιότητας μέχρι σήμερα, διαφαίνονται αυξημένοι δείκτες ενδοοικογενειακής βίας στη διάρκεια της καραντίνας, μιας συνθήκης που από μόνη της είναι στρεσογόνα και δημιουργεί μεγάλη ένταση, όπως οποιοσδήποτε περιορισμός. Από την άλλη μεριά, η ενδοοικογενειακή βία δεν είναι ένα φαινόμενο που προέκυψε με την απαγόρευση της κυκλοφορίας. Δυστυχώς, έχει βαθιές ρίζες σε χρόνιες κοινωνικές ανισότητες, αυταρχικές πρακτικές κοινωνικοποίησης και ασκήσεις εξουσίας. Αυτό που έχει προβληθεί σε κάποια κοινωνικά σποτ είναι απολύτως αληθινό: για μερικούς ανθρώπους το σπίτι δεν είναι καταφύγιο. Αυτοί οι άνθρωποι ήταν πιο ευάλωτοι στη διάρκεια της απαγόρευσης, επειδή εκ των πραγμάτων δεν είχαν εναλλακτικές. Η βία, η κατάθλιψη και το αυξημένο στρες είναι οι εκδηλώσεις ψυχοπαθολογίας που κατέγραψαν συχνότερα οι γραμμές τηλεφωνικής ψυχολογικής υποστήριξης στη διάρκεια της καραντίνας.
Όσον αφορά το δεύτερο σκέλος του ερωτήματος, ανιχνεύω μια διάθεση που έχω δει και στα μαζικά μέσα «μήπως όλο αυτό είναι μια ευκαιρία να γίνουμε καλύτεροι, να μάθουμε από τα λάθη μας και να βελτιωθούμε γενικά». Λοιπόν, αυτό δεν είναι αυτονόητο. Με τα μέλη της οικογένειας ζούμε μαζί, αλλά δε σημαίνει κιόλας ότι γνωριζόμαστε πάντα σε βάθος. Για να γνωρίσεις καλύτερα έναν άνθρωπο δεν πρέπει απλώς να συγκατοικείς μαζί του –και μάλιστα κάτω από αντίξοες συνθήκες– αλλά να έχετε τη δυνατότητα να συζητήσετε, να ανοιχτεί ο ένας στον άλλο, να μιλήσετε για τα όνειρά σας, τα προβλήματα και τους φόβους σας. Κάτι τέτοιο δεν ήταν εύκολο να γίνει στις τραυματικές συνθήκες που βιώσαμε. Τα παιδιά αγωνίζονταν να παρακολουθούν τις πλατφόρμες τηλεκπαίδευσης, οι γονείς προσπαθούσαν κι αυτοί να εργάζονται εξ αποστάσεως, ορισμένοι μπορεί να έχασαν τη δουλειά τους, υπήρχε διαρκώς το άγχος της ασθένειας και η εναγώνια παρακολούθηση των ειδήσεων… Αυτές ήταν πολύ επιβαρυντικές συνθήκες για να κάνει κανείς συζητήσεις εκ βαθέων. Ακόμα κι αν η ανάγκη για έκφραση υπήρχε, θα έπρεπε να ταιριάξει με την ανοιχτή διάθεση και τη δεκτικότητα των άλλων να ακούσουν – και είναι αλήθεια ότι στις μέρες μας μαθαίνουμε να επικεντρωνόμαστε περισσότερο στο να μιλάμε, παρά να ακούμε…
Συχνά, βέβαια, οι συνθήκες κρίσης δε δημιουργούν μια νέα κατάσταση, αλλά λειτουργούν ως μεγεθυντικός φακός, αναδεικνύοντας ό,τι προϋπήρχε. Εάν μια οικογένεια ήταν πριν από την πανδημία υποστηρικτική με στενούς δεσμούς και κλίμα αποδοχής, τότε στη συνθήκη της κρίσης μπορεί να ενίσχυσε ακόμα περισσότερο τους δεσμούς μεταξύ των μελών. Αντιθέτως, σε μια οικογένεια με προβληματικές σχέσεις και συγκρούσεις, τις οποίες τα μέλη της ίσως είχαν μάθει να κρύβουν «κάτω από το χαλί», ο αποκλεισμός στο σπίτι πυροδότησε ακόμα περισσότερες εντάσεις. Παρατηρούμε, δηλαδή, πολώσεις. Ό,τι ήταν καλό πριν, τώρα γίνεται καλύτερο και ό,τι ήταν προβληματικό, τώρα επιδεινώνεται.
Επιπλέον, είναι σημαντικό να έχουμε κατά νου ότι τις ψυχολογικές επιπτώσεις του εγκλεισμού μόλις τώρα αρχίζουμε να τις βλέπουμε. Μια κατάσταση κρίσης προκαλεί υπερένταση, έτσι ώστε να επενδύσει κανείς όλη του την ενέργεια στην αποτελεσματική διαχείριση της ακραίας συνθήκης τη στιγμή που συμβαίνει. Τα προβλήματα θα εμφανιστούν αφού χαλαρώσουμε την προσπάθεια. Είναι κάτι σαν αυτό που συμβαίνει σε ορισμένους εντατικά εργαζόμενους μια ζωή, που αποκτούν σοβαρά προβλήματα υγείας μόλις βγουν στη σύνταξη. Ο εγκλεισμός στο σπίτι, ακόμα και αναγκαστικά, ήταν μια σχετικά απλή κατάσταση, στην οποία όλη η προσοχή μας στρεφόταν στο να παραμείνουμε υγιείς. Τώρα που χαλαρώνουμε βγαίνοντας ξανά στον κόσμο, θα βρουν χώρο να αναδυθούν άλλα συναισθήματα που είχαμε καταπιέσει όλο αυτό το διάστημα, παλιά και νέα άγχη ή δυσκολίες. Είναι μια εξαιρετικά πολύπλοκη συνθήκη η λεγόμενη «επιστροφή στην κανονικότητα».
- Ποιοι πιστεύετε ότι βρέθηκαν σε χειρότερη θέση σε ψυχολογικό επίπεδο; Οι ηλικιωμένοι, τα μικρά παιδιά που ίσως δεν κατανόησαν με σαφήνεια την κατάσταση ή οι ενήλικες που πέρασαν την καραντίνα μόνοι τους στο σπίτι (π.χ. φοιτητές μακριά από τις οικογένειές τους);
Οι ψυχολόγοι τείνουμε μεροληπτικά να δίνουμε έμφαση σε ατομικούς παράγοντες, παρά σε κοινωνικούς. Είναι αλήθεια ότι σε μια δύσκολη κατάσταση το πόσο καλά θα τα καταφέρει κανείς εξαρτάται από τις δεξιότητες και τους πόρους υποστήριξης που διαθέτει. Κάποιες ομάδες του πληθυσμού έχουν εκ των πραγμάτων λιγότερες δυνατότητες. Τα μικρά παιδιά, για παράδειγμα, δεν έχουν κατακτήσει το επίπεδο γνωστικής ανάπτυξης που θα τους επιτρέψει να επεξεργαστούν αυτές τις πληροφορίες, άρα τους είναι πιο δύσκολο και να τις κατανοήσουν. Οι ηλικιωμένοι, πάλι, είναι μια ομάδα επιβαρυμένη με προβλήματα υγείας, επομένως οι επιπτώσεις για όσους νοσήσουν ίσως είναι πιο σοβαρές. Όσο για τους φοιτητές, βεβαίως το να είσαι αποκλεισμένος μόνος, μακριά από τους δικούς σου ανθρώπους και το υποστηρικτικό σου δίκτυο, είναι σαφέστατα επιβαρυντικός παράγοντας.
Ωστόσο, οι πηγές υποστήριξης δεν έχουν να κάνουν μόνο με το τι μπορεί να εξασφαλίσει ο καθένας μας ατομικά, αλλά και με τις δυνατότητες που υπάρχουν διαθέσιμες σε μια κοινωνία. Ακόμα περισσότερο, έχει σημασία σε ποιο βαθμό οι δυνατότητες αυτές είναι διαθέσιμες και για ποιους. Για παράδειγμα, παίζει τεράστιο ρόλο αν δε μπορώ να εμπιστευτώ το σύστημα υγείας ή αν εργάζομαι σε καθεστώς επισφάλειας και αντιμετωπίζω το φάσμα της ανεργίας ή αν πιέζομαι να εργαστώ κάτω από συνθήκες που είναι απειλητικές για την υγεία μου. Αυτοί είναι εξαιρετικά στρεσογόνοι παράγοντες, ανεξάρτητα από τις ατομικές ικανότητες καθενός. Σε αυτό το επίπεδο, το βάρος της ευθύνης πέφτει σε θεσμικούς φορείς που είναι αρμόδιοι για τη δημόσια υγεία, αλλά και για την αντιμετώπιση των ποικίλων κοινωνικών ανισοτήτων που εμποδίζουν την πρόσβαση σε πόρους εκείνων που πραγματικά τους έχουν ανάγκη.
- Η δυσφορία που προκάλεσε η αναγκαστική καραντίνα σε πολλούς από εμάς θα μπορέσει να αποκατασταθεί τώρα, που σιγά-σιγά θα επανέλθουμε στους φυσιολογικούς ρυθμούς της καθημερινότητας και της κανονικότητας;
Καταρχήν, δεν πρόκειται ακριβώς για διακόπτη, αλλά για σταδιακή διαδικασία μετάβασης. Επιπλέον, δε θα επιστρέψουμε στην παλιά κανονικότητα που γνωρίζαμε, αλλά σε μια καινούργια κατάσταση, η οποία θα απαιτήσει πιο πολύπλοκες δεξιότητες προσαρμογής. Όσο ήμασταν σπίτι, ήταν σχετικά απλό αυτό που έπρεπε να κάνουμε. Η επανεκκίνηση του συνόλου των δραστηριοτήτων μας δε σημαίνει μόνο περισσότερες δυνατότητες, αλλά και πιο πολύπλοκους κανόνες όσον αφορά τα μέτρα προφύλαξης, οι οποίοι διαφέρουν ανάλογα με το πλαίσιο (εργασία, διασκέδαση, αγορές, κλπ.). Επίσης, μπορεί να υπάρχουν νομικές προεκτάσεις από την παραβίαση σχετικών διατάξεων. Όλα αυτά έρχονται σε σύγκρουση με την «κανονικότητα» που ξέραμε, αλλά και με την αυξημένη διάθεσή μας για χαλαρή κοινωνική επαφή, μετά από μια περίοδο αποκλεισμού και ενόψει καλοκαιριού.
Θα υπάρξουν διαδοχικά στάδια προσαρμογής, δε θα είναι ένα. Επίσης, ενδέχεται να υπάρξουν πισωγυρίσματα. Δεν είναι αυτονόητο ότι τα πράγματα θα είναι κάθε μέρα καλύτερα. Μπορεί να υπάρξει νέο κύμα έξαρσης της επιδημίας. Αυτό θα προκαλούσε δυσανάλογα μεγάλη ματαίωση, απαισιοδοξία, αλλά επίσης εκνευρισμό και εντάσεις. Σίγουρα ελπίζουμε να πηγαίνουμε πάντα προς το καλύτερο, αλλά το να γνωρίζεις και να έχεις επεξεργαστεί τις διαφορετικές μελλοντικές προοπτικές, σε προετοιμάζει να διαμορφώνεις πιο ρεαλιστικές προσδοκίες.
Φαινόμενα όπως οι πανηγυρισμοί για το τέλος της καραντίνας, και μάλιστα προκαλώντας συνθήκες υπερβολικού συνωστισμού που ευνοούν την εξάπλωση του κορωνοϊού σε ανοιχτούς ή κλειστούς χώρους, δείχνουν ότι ορισμένοι συμπολίτες μας έχουν πολύ ελλιπή και αφελή κατανόηση των πραγμάτων. Αν εγώ θα προσέχω ή όχι δεν πρέπει να εξαρτάται από το αν κάποιος με υποχρεώνει να το κάνω, αλλά από τη δική μου συνειδητοποίηση και το αίσθημα ευθύνης, ακόμα και ενός έλλογου φόβου, αν θέλεις. Αυτές οι νοοτροπίες εμπεδώνονται στον βαθμό που και οι θεσμικοί φορείς αναλαμβάνουν το κρίσιμο μερίδιο της ευθύνης που τους αναλογεί. Για παράδειγμα, τα συναρμόδια υπουργεία λαμβάνουν μέτρα που φαίνεται ότι προστατεύουν τη δημόσια υγεία ή λειτουργούν «με δύο μέτρα και δύο σταθμά», προκειμένου να εξυπηρετήσουν ομάδες συμφερόντων; Διενεργούνται επαρκείς έλεγχοι για τον εντοπισμό νέων κρουσμάτων του ιού; Γίνονται απολυμάνσεις στους δημόσιους χώρους που ανοίγουν σταδιακά, όπως τα σχολεία και τα πανεπιστήμια; Όλα αυτά είναι πολύ σημαντικά, προκειμένου να διαμορφώσουμε με όρους ασφάλειας τη νέα μας κανονικότητα. Όταν η ατομική ευθύνη νοείται σε καθεστώς κοινωνικής δικαιοσύνης και υποστηρίζεται από οργανωμένες δομές πρόνοιας, τότε υπερβαίνει τα στενά ατομικά όρια και γίνεται αληθινή πράξη αλληλεγγύης –να, ένας ωραίος στόχος να κατακτήσουμε αν πραγματικά θέλουμε να διδαχτούμε κάτι από την πανδημία!
- Πιστεύετε ότι η μετάβαση των ανθρώπων στην εργασία τους αποτελεί περισσότερο μια στρεσογόνα κατάσταση λόγω της αύξησης της επικινδυνότητας να νοσήσουν ή υπερισχύει η επιθυμία για κοινωνική συναναστροφή με συναδέλφους ως αντιστάθμισμα της μοναξιάς που πολλοί βίωσαν στο σπίτι;
Αυτό εξαρτάται από τις συνθήκες ζωής κι εργασίας που αντιμετωπίζει ο καθένας μας. Δεν είναι όλες οι εργασίες το ίδιο επικίνδυνες. Ας μην ξεχνάμε ότι υπήρξαν επαγγέλματα που δε σταμάτησαν στη διάρκεια της καραντίνας. Μάλιστα, οι εργαζόμενοι στην πρώτη γραμμή ήταν αυτοί που είχαν τα περισσότερα θύματα από την πανδημία παγκοσμίως. Όχι τυχαία, οι άνθρωποι αυτοί προέρχονταν ως επί το πλείστον από χαμηλότερα κοινωνικο-οικονομικά στρώματα. Άρα, τίποτα δεν ισχύει ακριβώς το ίδιο για όλους. Θα προέβλεπα ότι είναι πιθανό να συμβεί μια σταδιακή μετατόπιση του ενδιαφέροντος. Στην πρώτη γραμμή θα τίθεται καταρχήν το ζήτημα της υγείας. Πολύ σύντομα, αν δεν έχει ήδη συντελεστεί για πολύ κόσμο, τη σκυτάλη θα πάρουν οι έγνοιες, το άγχος και όλες οι παράγωγες επιπτώσεις του στρες που έχουν να κάνουν με την εργασιακή κατάσταση. Πολλές ομάδες εργαζομένων αυτή τη στιγμή είτε είναι σε αναστολή εργασίας, είτε αναγκάζονται να δουλέψουν με μειωμένο ωράριο, είτε έχουν χάσει εντελώς τη δουλειά τους. Ορισμένες οικονομικές υποχρεώσεις είχαν παγώσει ή ρυθμίστηκαν προσωρινά, ωστόσο οι οφειλές συσσωρεύονται χωρίς να διαγράφονται. Όσο στις παλιές υποχρεώσεις μου προστίθενται νέες και όσο τα έσοδά μου μένουν στάσιμα ή μειώνονται, τόσο αυξάνεται το στρες σε ευθεία αναλογία. Η κοινωνικότητα είναι πολύ όμορφη κατάσταση, αλλά δε μπορεί να με ωφελήσει αν δε μπορώ να πληρώσω το νοίκι ή να καλύψω τις ανάγκες των παιδιών μου. Να, πάλι, πώς αναδεικνύεται ο ρόλος της οργανωμένης πολιτείας…
Στην πυραμίδα των ανθρώπινων αναγκών, η κοινωνικότητα δε βρίσκεται στη βάση. Προϋποθέτει την κάλυψη των αναγκών επιβίωσης. Πρώτα, θα διασφαλίσουμε τη στέγη, τη διατροφή, την υγεία μας, μετά θα επιδιώξουμε να κάνουμε παρέες, να περνάμε καλά με τους άλλους, και σε ένα ανώτερο στάδιο θα ενδιαφερθούμε για τη διανόηση, τις τέχνες, το πνεύμα. Συνεπώς, δε μπορείς να προσεγγίσεις τις ανώτερες βαθμίδες της πυραμίδας αν δεν έχεις εξασφαλίσει προηγουμένως τις πιο βασικές. Κι ακόμα, με έναν ενδιαφέροντα τρόπο, όσο ανεβαίνεις αυτήν την πυραμίδα των αναγκών, τόσο μετακινείσαι από το ατομικό επίπεδο στο κοινωνικό πεδίο και συνειδητοποιείς τη μεταξύ τους αλληλεξάρτηση. Όπως εύστοχα το έθεσε ο Ελύτης στο Άξιον Εστί, «…είναι οι Άλλοι / και δε γίνεται Αυτοί χωρίς Εσένα / και δε γίνεται μ’ Αυτούς χωρίς, Εσύ».
