Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η Θεωρία της Εξάρτησης (Dependency Theory) αναδύθηκε στη Λατινική Αμερική τη δεκαετία του 1960, ως αντίδραση στη Θεωρία του Εκσυγχρονισμού (Modernization Theory) και των πολιτικών ελεύθερου εμπορίου, που προέρχονταν από τη Δύση (Chase-Dunn, 2015). Οι υποστηρικτές της θεωρίας του εκσυγχρονισμού θεωρούν ότι η υπανάπτυξη των χωρών οφείλεται σε συγκεκριμένα πολιτισμικά χαρακτηριστικά και στην απουσία συγκεκριμένων οικονομικών πολιτικών. Επίσης, βασιζόμενοι στα Στάδια Ανάπτυξης του Rostow, θεωρούν ως λύση την αντιγραφή του μονοπατιού ανάπτυξης που έχουν χαράξει οι δυτικές χώρες.
Αντίθετα, η θεωρία της εξάρτησης ασκεί έντονη κριτική στην παραπάνω άποψη, υποστηρίζοντας ότι είναι μια ανιστορική προσέγγιση της ανάπτυξης και παραβλέπει τον σημαντικό ρόλο των παγκόσμιων οικονομικών και πολιτικών δομών και έτσι δίνει έμφαση στην αξία της ιστορίας και στο ρόλο της αποικιοκρατίας για την καθιέρωση της θέσης της κάθε χώρας στη παγκόσμια οικονομία. Παρόλο που το τέλος της αποικιοκρατίας ήρθε τη δεκαετία του 1970, εξακολουθούν να υφίστανται δίκτυα μεταφοράς κερδών προς τον παγκόσμιο Βορρά από τον παγκόσμιο Νότο, με αποτέλεσμα οι πρώτες, ακόμα και σήμερα να επωφελούνται από τον πλούτο των χωρών του Νότου. Συμπερασματικά, η θεωρία της εξάρτησης υποστηρίζει ότι η υπανάπτυξη της περιφέρειας είναι αποτέλεσμα εκμετάλλευσης του κέντρου και όχι της αποτυχίας εσωτερικών πολιτικών.
Η βάση αυτής της θεωρίας είναι η μαρξιστική αντίληψη, δηλαδή αντιλαμβάνεται την παγκοσμιοποίηση με όρους εξάπλωσης του καπιταλισμού και της εκμετάλλευσης του φτηνού εργατικού δυναμικού και των πόρων, με αντάλλαγμα τις παρωχημένες τεχνολογίες του αναπτυγμένου κόσμου. Αξίζει να αναφερθεί ότι διακρίνονται δύο παρακλάδια της θεωρίας της εξάρτησης. Το πρώτο υποστηρίζει ότι όσο αναπτύσσεται ο Βορράς, τόσο θα αυξάνεται η φτώχεια στο Νότο, με κύριο υποστηρικτή τον Andre Gunder Frank, ο οποίος εισήγαγε τον όρο Ανάπτυξη της Υπανάπτυξης (Development of underdevelopment). Το δεύτερο υποστηρίζει ότι οι σωστές πολιτικές, όχι όμως της λογικής της θεωρίας του εκσυγχρονισμού, μπορούν τελικά να οδηγήσουν στην ανάπτυξη, με κύριο υποστηρικτή τον Fernando Henrique Cardoso.
Τέλος, η θεωρία ενσωματώνει τη Θεωρία του Παγκόσμιου Συστήματος (World System Theories), που υποστηρίζει ότι οι χώρες επωφελούνται ή γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης μέσα στο παγκόσμιο οικονομικό σύστημα, με κύριο υποστηρικτή τον Immanuel Wallerstein και τη θεωρία του Στρουκτουραλισμού, που υποστηρίζει την κατάργηση των άνισων όρων του εμπορίου μέσω της εκβιομηχάνισης. Το κοινό σημείο όλων των παραπάνω είναι η διαλεκτική σχέση μεταξύ παγκόσμιου και τοπικού, ενώ το σημείο διαφωνίας είναι η ισχύ των παγκόσμιων δομών που καθορίζουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο λειτουργούν οι χώρες.
Η Θεωρία της Εξάρτησης εναντιώνεται στα ορθόδοξα οικονομικά και στο κυρίαρχο ρεύμα της νεοκλασικής σχολής που απασχολούνται αποκλειστικά με το τι συμβαίνει μέσα στα όρια μιας χώρας, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη την παγκόσμια ιστορία και τις διασυνδέσεις ανάμεσα στις χώρες. Όμως, η σημασία των ετερόδοξων οικονομικών είναι ιδιαίτερης σημασίας για τις χώρες της περιφέρειας. Ο Samir Amin θεωρεί ότι τα ορθόδοξα οικονομικά είναι αφελή, αφού υποστηρίζουν ότι οι φτωχές χώρες μπορούν να συγκλίνουν με τις ανεπτυγμένες, αν έχουν τη θέληση να το κάνουν, δηλαδή εκτιμούν ότι η παγκοσμιοποίηση ωφελεί τους πάντες, αγνοώντας τις τάσεις πόλωσης που αναδύονται (Kvangraven, 2017). Πιο αναλυτικά, ο Amin αντιλαμβάνεται την ανάπτυξη και την υπανάπτυξη ως δύο όψεις του ίδιου νομίσματος και παράλληλα υποστηρίζει ότι οι σημερινές δραστηριότητες στο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον υπηρετούν το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο, το οποίο έχει ιμπεριαλιστικά χαρακτηριστικά.
Η θεωρία της εξάρτησης δεν πρέπει όμως, να ταυτίζεται με τη θεωρία του Ιμπεριαλισμού. Σύμφωνα με τον Λένιν (1917), ο Ιμπεριαλισμός είναι το μονοπωλιακό στάδιο του καπιταλισμού, με βασικά του γνωρίσματα τη μονοπωλιακή παραγωγή κεφαλαίου, τη χρηματιστική ολιγαρχία, την εξαγωγή κεφαλαίου και εμπορίου, τις μονοπωλιακές ενώσεις που συγκροτούν τον κόσμο και τέλος το εδαφικό μοίρασμα. Ακόμα, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι ο Ιμπεριαλισμός είναι μια τεράστια συσσώρευση χρηματικού κεφαλαίου σε μια χούφτα χώρες, με την εξαγωγή του κεφαλαίου από τις πλούσιες χώρες προς τις φτωχές να δυναμώνει ακόμα περισσότερο την εκμετάλλευση. Παρατηρούμε ότι η θεωρία του Ιμπεριαλισμού προσπαθεί να εξηγήσει τη δυναμική του παγκόσμιου Βορρά, πριν εξηγήσει τις συνέπειες για τον παγκόσμιο Νότο. Αντίθετα, η θεωρία της εξάρτησης προσπαθεί να εξηγήσει πώς ο παγκόσμιος Βορράς επιδρά πάνω στον παγκόσμιο Νότο, σε συνδυασμό με τη δυναμική των οικονομιών και πολιτικών εντός των χωρών του νότου που διαμορφώνουν το χαρακτήρα της εξάρτησης και τις πιθανές απαντήσεις (Evans, 2017).
Η παγκοσμιοποίηση είναι μια φάση του ιμπεριαλισμού και χαρακτηρίζεται από την ισχυροποίηση της νεοφιλελεύθερης ιδεολογίας, μέσω της αύξησης του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και της χρηματοπιστωτικής αγοράς, με ταυτόχρονη υιοθέτηση εθνικών και διεθνών οικονομικών πολιτικών που ενδυναμώνουν το ρόλο των πολυεθνικών. Πλέον, οι πολυεθνικές εταιρίες έχουν λιγότερη ανάγκη να επηρεάζουν τις πολιτικές στα κράτη, μιας που η δράση τους τα ξεπερνά, αφού βασίζονται στην παγκόσμια οικονομική ελευθερία και στις πολλαπλές εναλλακτικές τοποθεσίες. Αυτό οδήγησε το Δ.Ν.Τ. να υπηρετεί τα παγκόσμια χρηματοπιστωτικά συμφέροντα, δηλαδή σταμάτησε να προωθεί τα οικονομικά συμφέροντα.
Η Αφρική πρέπει να βελτιώσει την ποιότητα της ζωής της μέσα σε αυτό το σύστημα. Η υπανάπτυξη δεν είναι ένα φυσικό φαινόμενο, αλλά προϊόν του καπιταλισμού. Είναι δηλαδή ένα αποτέλεσμα που δε δημιουργήθηκε από τις κοινωνίες που χαρακτηρίζονται ως υπανάπτυκτες, αλλά επιβλήθηκε από εξωτερικούς παράγοντες, όπως από τη δουλεία, την αποικιοκρατία, την επιβολή συγκεκριμένων οικονομικών, κοινωνικών ή πολιτικών σχέσεων κυριαρχίας, ενώ μπορούμε να συμπεριλάβουμε, την εξωτερική βοήθεια και την παγκοσμιοποίηση (Pimenta, 2009).
Το παρόν κείμενο επιδιώκει να αναδείξει τη σημασία της θεωρίας της εξάρτησης στο σήμερα. Νέες σχέσεις εξάρτησης αναδύονται στον παγκοσμιοποιημένο κόσμο που αυξάνεται με πολύ γρηγορότερο ρυθμό από ό,τι προέβλεπαν οι πρώτες θεωρίες εξάρτησης. Χαρακτηριστικά, η επιθετική βιομηχανική στρατηγική της Κίνας και η εκμετάλλευση πρώτων υλών έχει δημιουργήσει νέες σχέσεις εξάρτησης με την Αφρική. Πολλοί χαρακτηρίζουν την παρουσία της Κίνας στην Αφρική υπό τη μορφή εμπορίου, βοήθειας και επενδύσεων ως ένα νέο πρόσωπο Ιμπεριαλισμού (Lee & Melber, 2007). Βέβαια, από την άλλη, η Κίνα φαίνεται να θέλει να διαφοροποιήσει τη σχέση της με την Αφρική από το δωρητής-αποδοχέας που έχει καθιερώσει η Δύση, καθώς δίνει έμφαση στην αμοιβαιότητα και στην προώθηση του πνεύματος της συνεργασίας (Agbebi & Virtanen, 2017). Όλα τα παραπάνω ανοίγουν νέες κατευθύνσεις για την έρευνα υπό το πρίσμα της θεωρίας της εξάρτησης και τις επιπτώσεις της.
Πηγές
- Agbebi M., & Virtanen, P. (2017). Dependency theory–a conceptual lens to understand China’s presence in Africa?. In Forum for Development Studies (Vol. 44, No. 3, pp. 429-451). Routledge.
- Evans P. (2017). The Relevance of Dependent Development Then and Now. Dialogues on Development, 1, 27-33.
- Kvangraven I. H., Styve, M. D., Kufakurinani, U., & Santanta, F. (2017). Dialogues on Development Volume 1: Dependency.
- Chase-Dunn C. (2015). Dependency Theory: Abstract. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση στις 30/05/2020.
- Lee M. C., & Melber, H. (2007). China in Africa. Nordiska Afrikainstitutet.
- Pimenta C. (2009). Heterodox reflections about development and globalization in Africa. Reflecting on, 19.
- Λένιν (1917) Ιμπεριαλισμός, Ανώτατο Στάδιο του Καπιταλισμού. Εκδόσεις Θεμέλιο: Αθήνα 1964.
Ξεκίνησε την πορεία της ως μαθήτρια στα «Εκπαιδευτήρια Νέα Γενιά Ζηρίδη», συνέχισε ως φοιτήτρια στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ως μεταπτυχιακή στο University of Glasgow με ειδίκευση Economic Development. Παρακολούθησε δεύτερο μεταπτυχιακό στα Οικονομικά στο «Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών», ενώ παράλληλα ήταν βοηθός ερευνήτρια στο «Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης». Αυτή τη περίοδο απασχολείται σε μια αστική ΜΚΟ και παράλληλα συνεχίζει τις σπουδές της σε διδακτορικό επίπεδο. Χόμπυ της η Λογοτεχνία και οι περίπατοι στην Αθήνα.
