Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Λίγα λόγια για την ελληνιστική εποχή και τα φιλοσοφικά της ρεύματα
Ο ελληνιστικός κόσμος από πολιτικής, οικονομικής και κοινωνικής άποψης ξεκινά συμβατικά μετά το θάνατο του Αλεξάνρου Γ΄, ο οποίος εκστράτευσε επιτυχώς εναντίον της αυτοκρατορίας των Αχαιμενιδών. Ο Μακεδόνας βασιλιάς άφησε την τελευταία του πνοή στις 10 Ιουνίου 323 στη Βαβυλώνα. Έκτοτε τα πράγματα πήραν μια ιδιαίτερη τροπή, την οποία προσπάθησα να παρουσιάσω σε 2 άρθρα. Το ένα θα το βρείτε εδώ και το άλλο εδώ. Ως προς τη φιλοσοφία όμως οι εξελίξεις διαφέρουν αρκετά. Το 399 ο Σωκράτης εκτελέστηκε από την πληγωμένη αποκατεστημένη δημοκρατία της Αθήνας και πλέον η φιλοσοφία βρέθηκε χωρίς στυλοβάτη. Το κενό τού Σωκράτη κάλυψαν ο Πλάτων κι ο Αριστοτέλης. Το κέντρο της ύστερης κλασικής φιλοσοφίας παρέμεινε η Αθήνα, όπου προτίμησε να δράσει περισσότερο ο Αριστοτέλης, παρά το γεγονός ότι ήταν Μακεδόνας. Οι δύο αυτοί σπουδαίοι φιλόσοφοι ίδρυσαν τις δικές τους σχολές, ο πρώτος την Ακαδημία κι ο δεύτερος το Λύκειο. Ο Πλάτων πέθανε το 347 κι ο Αριστοτέλης το 322, οπότε στη νέα εποχή που είχε ανατείλει, τις σχολές τους ανέλαβαν οι καλύτεροι δυνατοί διάδοχοί τους.
Την Ακαδημία, που είχε ιδρυθεί το 369, την είχαν αναλάβει ο Σπεύσιππος και ο Ξενοκράτης, οι οποίοι περιόρισαν τα ενδιαφέροντα της σχολής σε ζητήματα κυρίως ηθικά. Προς τα τέλη του αιώνα, πιο συγκεκριμένα το 314, ανέλαβε τη διαχείριση ο Πολέμων. Στα χρόνια της δικής του διοίκησης δεν έγινε κάποια αλλαγή στον προσανατολισμό τής σχολής κι ως εκ τούτου η πορεία της Ακαδημίας έως τη χρονιά που έκλεισε ήταν καθοδική. Ο κόσμος γύρω από την Ακαδημία άλλαζε και μαζί άλλαζαν οι απόψεις για την ηθική.
Όσον αφορά το Λύκειο του Αριστοτέλη μετά το θάνατό του το ανέλαβε ο Θεόφραστος και παρέμεινε στη θέση του διευθυντή ως τις αρχές του 3ου αιώνα. Το διαδέχθηκε ο Στράτων. Κι οι δύο διατήρησαν το Λύκειο σε υψηλή θέση αλλά πλέον τα διδάγματα του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη δεν ταίριαζαν με τον ελληνιστικό κόσμο. Οι νέες σχολές που αναδύθηκαν τα χρόνια αυτά ήταν οι Στωικοί κι οι Επικούρειοι. Δυστυχώς πολλά έργα της ελληνιστικής φιλοσοφίας χάθηκαν είτε λόγω αμέλειας των απογόνων να τα μεταγράψουν είτε λόγω των συνεχόμενων περιόδων αναταραχής. Πληροφορούμαστε για πολλά φιλοσοφικά έργα από πηγές που είναι μεταγενέστερες. Σίγουρα η ελληνιστική εποχή δεν είναι η περίοδος που μεσουρανεί η φιλοσοφία αλλά δεν μπορούμε να μιλούμε για πλήρη έλλειψη φιλοσοφικών πονημάτων.
Επίκουρος: ένας φιλόσοφος που προσπάθησε να ξεφύγει από τα αιώνια δεσμά τού φόβου
Ο τίτλος του συγκεκριμένου μέρους του άρθρου μας δίνει εν πολλοίς τον έμμεσο στόχο της επικούρειας φιλοσοφίας. Βέβαια, οι αναγνώσεις που μπορούν να γίνουν είναι πολλές και συνεπώς τα συμπεράσματα είναι κάθε φορά διαφορετικά. Ας τα πάρουμε όμως από την αρχή. Ο Επίκουρος γεννήθηκε στη Σάμο το 341 και μεγάλωσε εκεί μαζί με τους γονείς του, που ήταν Αθηναίοι κληρούχοι στο νησί. Το έτος 323 πήγε στην Αθήνα για να πραγματοποιήσει τη στρατιωτική του θητεία. Τα δύο εκείνα χρόνια που έμεινε στην Αθήνα ήταν ταραγμένα αφού οι Αθηναίοι προσπάθησαν να ανακτήσουν την ανεξαρτησία τους από τους Μακεδόνες. Ωστόσο, η προσπάθειά τους έπεσε στο κενό. Η οικογένειά του εκδιώχθηκε κι έτσι τα επόμενα χρόνια τα πέρασε σε πόλεις των παραλίων της Μικράς Ασίας και στη Μυτιλήνη. Πολλοί μελετητές θεωρούν σημαντική την επίδραση των γεγονότων του 323 έως το 321 για τη διαμόρφωση του χαρακτήρα του Επικούρου. Σίγουρα έπαιξαν κάποιο ρόλο αλλά όχι τόσο καταλυτικό ώστε να διαμορφωθεί όλη του η κοσμοθεωρία γύρω από αυτά τα γεγονότα.
Το 310 ίδρυσε σχολή στη Μυτιλήνη, την οποία μετέφερε στη Λάμψακο κι από εκεί στην Αθήνα, το 306, όπου κι εγκαταστάθηκε μέχρι το τέλος της ζωής του. Μαθαίνουμε από πηγές που μιλούσαν για αυτόν πως είχε γράψει περί τα 40 έργα αλλά το μόνο που μας έχει διασωθεί, δυστυχώς, είναι 3 γράμματα προς μαθητές του κι η διαθήκη του.
Αρχικά πρέπει να παρουσιάσουμε τις απόψεις του φιλοσόφου για την ανθρώπινη φύση. Ο Επίκουρος δεν εκτιμούσε σχεδόν καθόλου τα έργα πολύ γνωστών συγγραφέων της αρχαιότητας, από τον Όμηρο ως τους σύγχρονούς του Στωικούς και Σκεπτικούς. Θεωρεί πως συνδέοντας τον άνθρωπο με τα μυθεύματα προξενείται φόβος. Δεν είναι φιλικά διακείμενος προς τις θετικές επιστήμες και προβάλλει την άποψη πως όλα βασίζονται στις αισθήσεις και πως η ουσία όλων των πραγμάτων βρίσκεται στην αίσθηση.
Ο Επίκουρος, θεωρώ βασιζόμενος πάνω στην δυσαρέσκειά του για τους συγγραφείς που εμμέσως προξενούν φόβο στους ανθρώπους, διαμορφώνει τη δική του αντίληψη για την ηθική. Θεωρεί, αρχικά, πως σκοπός είναι η γαλήνη της ψυχής. Ωστόσο, αντιλαμβάνεται στη συνέχεια την έμφυτη ροπή των ανθρώπων να αποφεύγουν τον πόνο και να κυνηγούν την ηδονή, την οποία και προσθέτει στην εξίσωσή του. Εδώ είναι ένα κρίσιμο σημείο διότι πολλοί από τους επικριτές του δεν αντιλήφθηκαν την εξήγηση που έδινε για την έννοια της ηδονής. Θεώρησαν ως ηδονή την ακολασία και την άμετρη διασκέδαση. Αντιθέτως, στο γράμμα του προς τον Μενοικέα, όπου μαθαίνουμε για την ηθική θεωρία του Επικούρου, εξηγεί πως με τον όρο ηδονή εννοεί την αποφυγή οποιουδήποτε πόνου του σώματος και της ψυχής. Επίσης, θεωρεί πως ένας άνθρωπος μπορεί να ζήσει μια καλή ζωή ακόμα κι αν δεν είναι διάσημος και πως μια βασική προϋπόθεση για να διατηρήσει κανείς την ψυχική του γαλήνη είναι να μην ασχολείται με την πολιτική. Εδώ θεωρώ πως βλέπουμε την επίδραση των χρόνων 323 με 321, καθώς και της ταραγμένης περιόδου των αρχών της ελληνιστικής εποχής. Όσον αφορά το θάνατο, ο Επίκουρος θεώρησε πως είναι ανούσιο να το φοβάται ο άνθρωπος γιατί με αυτόν χάνει τις αισθήσεις του, οπότε επιστέφει στην προγενέστερη κατάστασή του, δηλαδή το κενό. Ο Επίκουρος προσπαθεί να μειώσει τη σημασία του θανάτου στις ζωές των ανθρώπων, κάτι που κάνουν έντονα οι τραγωδίες και τα ομηρικά έπη.
Λίγα λόγια για τη φυσική και τη μετεωρολογία του Επικούρου
Ο Επίκουρος ανέπτυξε μια σκέψη για τη φυσική, η οποία βασίζεται στις σκέψεις του Δημοκρίτου. Εξάλλου, ο φιλόσοφος διδάχθηκε από το Ναυσιφάνη, ο οποίος ενστερνιζόταν τις σκέψεις του Δημοκρίτου. Για τον Επίκουρο υπάρχουν τα άτομα και το κενό. Από το κενό δεν προκύπτει τίποτα. Αντιθέτως τα άτομα είτε κατά μόνας είτε συνδεόμενα μεταξύ τους συναποτελούν τα όντα. Θεωρεί, επίσης, την ψυχή ως κάτι που έχει υπόσταση, δηλαδή είναι σώμα κι όχι κενό. Σχετικά με τους θεούς, υποστηρίζει πως υπάρχουν αλλά δεν ταιριάζει σε αυτούς να ασχολούνται με τις υποθέσεις των ανθρώπων. Τις απόψεις του για τη φυσική τις γνωρίζουμε από το γράμμα του προς τον Ηρόδοτο. Όσον αφορά τη μετεωρολογία του μαθαίνουμε τι πίστευε από το γράμμα του στον Πυθοκλή. Παρουσιάζει διάφορα φυσικά φαινόμενα και τα αιτιολογεί με πολλούς τρόπος, που άλλοτε είναι γνωστοί για την εποχή του κι άλλοτε όχι.
Το τέλος του φιλοσόφου
Τη σχολή του, τον Κήπο, όπου συμμετείχαν άνδρες, γυναίκες, δούλοι κι εταίρες, μετά το θάνατο του Επικούρου το 270, ανέλαβαν για πολλά ακόμη χρόνια πολλοί υποστηρικτές του. Η διάδοση της φιλοσοφίας του ήταν ευρεία κι είχε πολλούς υποστηρικτές και στη Ρώμη. Το ίδιο πολλοί ήταν κι οι επικριτές του. Πέθανε άτεκνος, αν και στην πραγματικότητα μας άφησε μια σπουδαία κληρονομιά, την επικούρεια φιλοσοφία, έναν από τους δύο βασικούς στυλοβάτες της ελληνιστικής φιλοσοφίας. Η καθαρή ενασχόληση της επικούρειας φιλοσοφίας με τον ελληνικό τρόπο ζωής μέσα στο μωσαϊκό των λαών του ελληνιστικού κόσμου την κάνει ακόμη πιο ξεχωριστή.
Τα φιλοσοφικά ρεύματα στοχεύουν να εξηγήσουν τις διάφορες πτυχές του κόσμου και να προβληματίσουν. Πολλές φορές, ωστόσο, πρέπει να λαμβάνουμε σοβαρά υπόψη την επίδραση που ‘χει δεχθεί ο διαμορφωτής του φιλοσοφικού ρεύματος από την πολιτική ζωή τής πόλης, του βασιλείου, της αυτοκρατορίας. Το ρεύμα που βρίσκεται υπό διαμόρφωση άλλοτε συμφωνεί με την επικρατούσα πολιτική κατάσταση κι άλλοτε αντιτίθεται σε αυτήν. Ο Επίκουρος κι η φιλοσοφία του είναι μια καλή περίπτωση για να καταλάβουμε την (αλληλ)επίδραση που υπάρχει από την πολιτική στη φιλοσοφία (και τούμπαλιν).
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- The Cambridge history of philosophy, σελ. 3-13, 642-675.
- Frank Walbank (1999), Ο ελληνιστικός κόσμος, σελ. 249-254.
- Ιστορία Ελληνικού έθνους, τόμος Ε΄, «Ελληνιστικοί Χρόνοι», σελ. 287-291.
