Του Ευθύμιου Αθανασίου,
Με αφετηρία το 2009, η Ανατολική Εταιρική Σχέση (ΑΕΣ), ως μια ειδική πτυχή της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας, παρέχει ένα πλαίσιο πολυμερούς και διμερούς συνεργασίας μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ουκρανίας, της Μολδαβίας, της Λευκορωσίας, της Αρμενίας, της Γεωργίας και του Αζερμπαϊτζάν. Στόχος της, όπως εκφράστηκε στην κοινή δήλωση της συνόδου κορυφής της ΑΕΣ στην Πράγα το Μάιο του 2009, αποτελεί η εντατικοποίηση της αλληλεπίδρασης της Ένωσης με τις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και του Νότιου Καυκάσου, που θα οδηγήσει σταδιακά στην πολιτική τους σύνδεση και την οικονομική τους ενοποίηση. Οι διαφορές τους, ωστόσο, σε ζητήματα κοινωνικής δομής, πολιτικής διαφάνειας και εμπέδωσης της δημοκρατίας είναι πασίδηλες, γεννώντας, έτσι, την ανάγκη εντατικών πολιτικών και οικονομικών μεταρρυθμίσεων. Ακολουθώντας, λοιπόν, τη γνωστή πορεία άρσης των πολιτικοοικονομικών αποκλίσεων, η Ένωση επιδιώκει να διασπείρει τις αξίες της και να φέρει κοντά τους ανατολικούς της εταίρους με τα κανονιστικά και ρυθμιστικά της πλαίσια.
Τα επιτεύγματα της εντεκάχρονης πορείας της ΑΕΣ ποικίλουν. Σε διμερές επίπεδο, οι συμφωνίες ελευθέρων συναλλαγών μεταξύ της Ένωσης και της Ουκρανίας, της Μολδαβίας και της Γεωργίας, αντίστοιχα, έχουν οδηγήσει στη μείωση των δασμολογικών εμποδίων και των ποσοστώσεων, παρέχοντας ένα σταθερό νομικό περιβάλλον διεξαγωγής εμπορίου και καθιστώντας την Ένωση βασικό εμπορικό εταίρο και για τις 3 χώρες. Παράλληλα, το καθεστώς μετακίνησης χωρίς visa έχει αυξήσει την κινητικότητα των πολιτών, ευνοώντας αμφίδρομα τον τουρισμό και την οικονομία εν γένει. Δεδομένου ότι ο βαθμός οικονομικής και πολιτικής πρόσδεσης στο άρμα της Ε.Ε. εξαρτάται από τη βούληση του κάθε κράτους, έχουν δημιουργηθεί στα πλαίσια της ΑΕΣ σχέσεις με διακυμάνσεις στο βάθος και την ποιότητα. Στο σύνολό τους, πάντως, τα 6 κράτη ευνοούνται από την πρόσβαση των νέων σε προγράμματα κινητικότητας και ανταλλαγής και έχουν καταστεί ανθεκτικότερα απέναντι στα εμπορικά εμπάργκο και στους ενεργειακούς αποκλεισμούς της Ρωσίας.
Στις 11 Μαΐου, αναρτήθηκαν τα συμπεράσματα του Συμβουλίου της Ε.Ε. για την πορεία της ΑΕΣ, επιβεβαιώνοντας το έντονο ενδιαφέρον της Ένωσης για την περιοχή και επικροτώντας την προσπάθεια συμμόρφωσης των 6 χωρών στο μεταρρυθμιστικό σχέδιο που προβλέπεται για την καθεμία. Κεντρικά σημεία των εν λόγω συμπερασμάτων, αποτελούν η ανάγκη μεθοδευμένης συνεργασίας για την καταπολέμηση της παραπληροφόρησης, η αντιμετώπιση των κοινών αναδυόμενων υβριδικών απειλών, η προώθηση της πράσινης ανάπτυξης και η εστίαση σε αλλαγές που θα επιφέρουν ευημερία για τους πολίτες. Άξονας γύρω από τον οποίο κινούνται οι παραπάνω στόχοι, είναι τα 20 επιδιωκόμενα αποτελέσματα μέχρι το 2020 (20 key-deliverables), που αφορούν στην ενδυνάμωση της οικονομίας, της χριστής διακυβέρνησης, της συνδεσιμότητας (κυρίως ενεργειακής) και της κοινωνίας.
Παρά το κλίμα πανηγυρισμού και τις συναισθηματικά φορτισμένες δηλώσεις των εκπροσώπων της Ένωσης, όμως, έκδηλη είναι η έλλειψη ενός φιλόδοξου, μακρόπνοου στρατηγικού σχεδιασμού για την εξέλιξη της συγκεκριμένης συνεργασίας. Παρατηρείται, δηλαδή, μια προσπάθεια συντήρησης και επικαιροποίησης της εταιρικής σχέσης, χωρίς αναβάθμιση της στοχοθεσίας της. Ως απόρροια, τα κράτη διεξάγουν έναν αγώνα μεταρρυθμίσεων, που δεν συνοδεύεται από κάποιο σημαντικό κίνητρο. Περίτρανη απόδειξη αποτελούν οι περιπτώσεις της Ουκρανίας και της Γεωργίας. Οι δύο χώρες έχοντας συνάψει συμφωνία ελεύθερων συναλλαγών και, έχοντας επιτύχει καθεστώς μετακίνησης χωρίς visa, έχουν εκφράσει την επιθυμία μετάβασης στο επόμενο στάδιο, της ένταξης, δηλαδή, στην Ε.Ε. Οι προσδοκίες τους, ωστόσο, φαίνεται να είναι ατελέσφορες, αφού δεν συμπεριλαμβάνονται ούτε στις υποψήφιες προς ένταξη χώρες. Οι αντικρουόμενες απόψεις στο εσωτερικό της Ένωσης δυσχεραίνουν τη λήψη καινοτόμων αποφάσεων και τη σύναψη ρηξικέλευθων, ουσιαστικότερων σχέσεων με τους ανατολικούς γείτονες.
Επιπλέον, οι ρωσικές αντιδράσεις στην προσάρτηση των πρώην Σοβιετικών κρατών στη σφαίρα επιρροής της Ε.Ε., αποθαρρύνουν διακηρύξεις συνεργασίας σε ζητήματα hardpower. Αξίζει να σημειωθεί, ότι καμία εκ των 6 χωρών της ΑΕΣ δεν στηρίζει την άμυνα και την ασφάλειά της στο ΝΑΤΟ και μόνον η Μολδαβία και η Γεωργία συμμετέχουν, τα τελευταία χρόνια, στην Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφαλείας της Ένωσης. Λαμβάνοντας υπόψιν τις εύθραυστες γεωπολιτικές ισορροπίες της περιοχής, γίνεται αντιληπτή και η ανάγκη να δράσει η Ε.Ε. ως τοποτηρητής της ειρήνης και της ασφάλειας. Η κρίση του Καυκάσου το 2008, η παράνομη κατά το Διεθνές Δίκαιο προσάρτηση της Κριμαίας το 2014, η διαμάχη Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν για τις διαφιλονικούμενες περιοχές Ναγκόρνο – Καραμπάχ και οι πολλαπλές κυβερνοεπιθέσεις στην περιοχή, εντατικοποιούν τη σημασία της αμυντικής συνεργασίας στα πλαίσια της ΑΕΣ. Ήδη η Ε.Ε. είναι αντιμέτωπη με εμπόλεμες συγκρούσεις στη γειτονιά της, με τις εμφύλιες συρράξεις στη Λιβύη να κλιμακώνονται και τις αντίστοιχες στη Συρία να συντηρούνται για πολλοστή χρονιά. Το ξέσπασμα νέων συγκρούσεων στα ανατολικά της σύνορα θα επέφερε αναπόφευκτα δυσμενείς επιπτώσεις, την ώρα μάλιστα που η Ουάσιγκτον έχει κάνει στροφή στον απομονωτισμό. Επομένως, προγράμματα όπως το «European Union Monitoring Mission» στη Γεωργία και το «European Union Border Assistance Mission» στη Μολδαβία και την Ουκρανία, που φροντίζουν για τη διατήρηση της σταθερότητας των χωρών, πρέπει να αναλάβουν ενεργότερο ρόλο.
Ακόμα και σε ζητήματα softpower, όμως, που παρουσιάζουν εντονότερο ενδιαφέρον για την Ένωση, ο ηγετικός της ρόλος δεν έχει κατοχυρωθεί. Η ΑΕΣ απειλείται από τις προσπάθειες της Ρωσίας να διατηρήσει τη θέση του κυρίαρχου περιφερειακού παίκτη στην Ευρασία, αναπτύσσοντας από την πλευρά της πολυεπίπεδη συνεργασία με τα εν λόγω κράτη. Η Λευκορωσία και η Αρμενία αποτελούν κράτη – μέλη τόσο της Ευρασιατικής Οικονομικής Ένωσης, όσο και του «Collective Security Treaty Organization» σε αμυντικό επίπεδο, γεγονός που κατατάσσει την εμπορική και αμυντική συνεργασία με την Ε.Ε. σε μειονεκτική θέση. Το πρόγραμμα μακροπρόθεσμης κοινωνικοοικονομικής ανάπτυξης της Ρωσικής Ομοσπονδίας μέχρι το 2020, εξάλλου, καθοδηγεί τον στρατηγικό σχεδιασμό της χώρας και δίνει προτεραιότητα στην άσκηση επιρροής στα πρώην Σοβιετικά κράτη.
Εκμεταλλευόμενη το προβάδισμά της στις σχέσεις της με την Ουκρανία, τη Μολδαβία και τη Γεωργία, η Ε.Ε. έχει την ευκαιρία να επωφεληθεί από το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα στις συγκεκριμένες χώρες. Η παροχή οικονομικής στήριξης, αποτελεί μέρος μόνο της αντιμετώπισης της διαφθοράς, του ετεροκατευθυνόμενου συστήματος δικαιοσύνης και των fake news. Απαραίτητη είναι και η στενή επίβλεψη, για την αποφυγή των αλόγιστων δαπανών από τις δεσπόζουσες ελίτ και της κατάχρησης εξουσίας, προκειμένου να διασφαλιστεί ότι οι ευρωπαϊκές αξίες έχουν αφομοιωθεί από τον ντόπιο πληθυσμό και αντανακλώνται μέσα από τη σωστή λειτουργία των θεσμών και των οργάνων. Χρήσιμη προς αυτήν την κατεύθυνση είναι η συμβολή κρατών – μελών της Ε.Ε. στην Ανατολική Ευρώπη, με κομμουνιστικό παρελθόν που μπορούν να μεταλαμπαδεύσουν την εμπειρία της «δημοκρατικής μεταμόρφωσης τους». Σε κάθε περίπτωση, η ΑΕΣ αποτελεί ένα «παράθυρο ευκαιρίας» για την ισχυροποίηση της θέσης της Ε.Ε. στην ευρασιατική περιφέρεια. Απαραίτητη προϋπόθεση για την αξιοποίηση αυτής της ευκαιρίας, όμως, είναι η εναρμόνιση της στρατηγικής της με τους κανόνες της Ρεαλπολιτίκ που κινούν τα νήματα στην περιοχή.
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1997, όπου και διαμένει ως σήμερα. Σπούδασε στο τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιά. Έχει υπάρξει μέλος του Ινστιτούτου Διεθνών Σχέσεων, όπου διεξήγαγε έρευνα σε ζητήματα που αφορούν την Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ. Πραγματοποίησε την πρακτική του άσκηση στο Υπουργείο Εξωτερικών, στη Διεύθυνση των Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων και Μετανάστευσης. Ομιλεί την αγγλική και τη γερμανική γλώσσα και έχει συμμετάσχει σε προγράμματα Erasmus+ σχετικά με τη μετανάστευση και την Ευρωπαϊκή Ένωση.
