Της Μαριάτζελας Δημητροπούλου,
Είναι αναμφίβολο το γεγονός πως στα πλαίσια συζητήσεων και ανταλλαγής απόψεων, έχουμε ακούσει ή χρησιμοποιήσει τον όρο «προπαγάνδα», δίνοντάς του ποικίλα νοήματα και διαστάσεις, που κάποιες φορές, ίσως να είναι και ανυπόστατα. Στην πραγματικότητα, πρόκειται για ένα κοινωνικό φαινόμενο, που στηρίζεται στη συστηματική προσπάθεια διάδοσης ιδεών, αντιλήψεων ή θέσεων σε ένα κοινωνικό σύνολο με σκοπό τη δημιουργία ενός συγκεκριμένου τρόπου σκέψης. Απώτερος στόχος του είναι η συμμόρφωση του συνόλου με την επίσημα αποδεκτή άποψη και ο εντοπισμός των «επαναστατών», αυτών δηλαδή που σκέφτονται και πράττουν έξω από «καλούπια» και δεν υπακούν στα κελεύσματα των ανωτέρων τους. Το φαινόμενο αυτό, όμως, έχει προεκτάσεις και στην πολιτική ζωή, καθορίζοντας πολλές φορές σε σημαντικό βαθμό τη ροή των γεγονότων και των εξελίξεων. Η ύπαρξή της δεν προϋποθέτει απαραίτητα άβουλους ή αδαείς πολίτες, όπως εσφαλμένα είναι ευρέως γνωστό. Γύρω από αυτή τη θέση, έχουν οικοδομηθεί στερεότυπα σχετικά με την πολιτική προπαγάνδα, τα οποία δυστυχώς διαιωνίζονται στο πέρασμα του χρόνου και «αγκυλώνονται» στις συνειδήσεις των πολιτών.
Στις σύγχρονες κοινωνίες έχουν επικρατήσει ορισμένα στερεότυπα αναφορικά με το φαινόμενο της προπαγάνδας και δημιουργούν λανθασμένες εντυπώσεις. Αδιαμφισβήτητα, υπάρχει η πεποίθηση ότι η προπαγάνδα είναι ένα μέσο παραπλάνησης της κοινής γνώμης, που χρησιμοποιείται κυρίως από δικτατορικά ή αυταρχικά καθεστώτα ή ακόμα και από υπανάπτυκτα δημοκρατικά κράτη. Η πρωτοποριακή εργασία του Jacques Ellul για την προπαγάνδα στο ομώνυμο βιβλίο του καταδεικνύει τις διαστάσεις που έχει λάβει το φαινόμενο και τον τρόπο λειτουργίας του στα (φαινομενικά) δημοκρατικά πολιτεύματα και κράτη. Έτσι, με αυτό τον τρόπο αποδεικνύεται ότι σε προηγμένα κράτη, όπως η Μεγάλη Βρετανία, οι ΗΠΑ και η Γαλλία, η προπαγάνδα επιστρατεύεται διαρκώς ως μέσο αποπροσανατολισμού και παραπλάνησης της κοινής γνώμης, ενώ δεν θα έπρεπε καν να γίνεται λόγος για τέτοιου είδους καταστάσεις, βασιζόμενοι πάντα στις θεμελιώδεις αρχές του ισχύοντος πολιτεύματος.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο ρόλος που διαδραματίζουν τα ηλεκτρονικά και έντυπα μέσα πληροφόρησης στην υλοποίηση γενικών και ειδικών στρατηγικών των προπαγανδιστών. Σε μελέτες των Ellul, Chomsky, Paul και Elder για το ρόλο των ΜΜΕ στην εμπέδωση της προπαγάνδας, γίνεται αντιληπτός ο τρόπος με τον οποίο τα ανωτέρω αναδεικνύονται σε θεμέλιους λίθους της προπαγανδιστικής πολιτικής των κυβερνήσεων για την διάδοση και εμπέδωση από μέρους των πολιτών συγκεκριμένων ιδεών και πολιτικών. Το φαινόμενο βέβαια στην ψηφιακή εποχή είναι εύλογο ότι έχει πάρει νέες διαστάσεις.
Καθίσταται ιδιαίτερα ενδιαφέρον να εξετάσουμε άλλο ένα στερεότυπο που έχει δημιουργηθεί, έχοντας ως βασικό άξονα το φαινόμενο της προπαγάνδας. Κυριαρχεί η αντίληψη ότι η προπαγάνδα είναι πιο αποτελεσματική στις υπανάπτυκτες κοινωνίες. Η πραγματικότητα, όμως, έρχεται να αντικρούσει την πάγια αυτή θέση, καθώς όσο πιο πολύ προσπαθεί ο πολίτης να ενημερώνεται και να γνωρίζει τα τεκταινόμενα, τόσο πιο πολύ βρίσκεται εκτεθειμένος σε μορφές συστηματικής προπαγάνδας. Η παραδοξότητα αυτή είναι εμφανής σε δημοκρατικά κράτη, που ο πλουραλισμός των μέσων πληροφόρησης εμφανίζεται ως πέπλο απόκρυψης των δόλιων τακτικών των διαφόρων μορφών εξουσίας. Και στο σημείο αυτό μπορεί να αναρωτηθεί κανείς αν πρέπει τελικά να επιδιώκουμε την ενημέρωσή μας. Και βέβαια είναι αναγκαίο να το κάνουμε, αρκεί φυσικά να γίνεται με όσο το δυνατόν πιο ορθό τρόπο: Επιστρατεύοντας την κριτική μας σκέψη, φιλτράρουμε τα όσα ακούμε και διαβάζουμε, για να έχουμε μια ολοκληρωμένη και εμπεριστατωμένη εικόνα της υπάρχουσας κατάστασης. Το «Πίστευε και μη ερεύνα» πρέπει να καταργηθεί οριστικά από το λεξιλόγιό μας.
Εν κατακλείδι, το φαινόμενο της προπαγάνδας ευδοκιμεί σε κάθε μορφής κοινωνία και σε οποιουδήποτε είδους πολίτευμα. Στη σύγχρονη εποχή έχουν διαμορφωθεί πλήθος στερεοτύπων και λανθασμένων εντυπώσεων, που πλαισιώνουν το εν λόγω φαινόμενο. Το ζητούμενο είναι οι αποδέκτες των ειδήσεων αυτών, δηλαδή οι πολίτες να επιχειρήσουν να αντιταχθούν με τα μοναδικά όπλα που διαθέτουν: τις γνώσεις και την κριτική τους σκέψη. Μόνο έτσι ίσως, καταφέρουν να αναδειχθούν «νικητές»!
