Του Αλέξανδρου Ζάρκα,
Ο όρος έθνος με την πολιτική του σημασία είναι δημιούργημα των νεότερων χρόνων αλλά με τη σημασία της εθνότητας υπήρχε από πάντα, από την εποχή της Παλαιάς Διαθήκης. Η αμφισημία του όρου μας δυσκολεύει να αντιληφθούμε τι στην ουσία του είναι ένα έθνος. Αφού το έθνος δεν ταυτίζεται πλήρως ούτε με τον λαό, ούτε με τον πληθυσμό, ούτε με το κράτος τότε τι ακριβώς είναι έθνος;
- Πολιτικά, έθνος είναι μια ομάδα ανθρώπων που θεωρούν ότι συνιστούν μια φυσική πολιτική κοινότητα που κλασικά εκφράζεται μέσω της αναζήτησης κυρίαρχης κρατικής υπόστασης, δηλαδή η επιθυμία της κοινότητας να αποκτήσει κράτος.
- Πολιτισμικά, έθνος είναι μια ομάδα ανθρώπων που συνδέονται μεταξύ τους με κοινή γλώσσα, θρησκεία, ιστορία και κοινές παραδόσεις.
- Ψυχολογικά, έθνος είναι μια ομάδα ανθρώπων που διακρίνεται από μια κοινή αφοσίωση ή αγάπη στη μορφή του πατριωτισμού.
Ιστορικά το έθνος από την πολιτική του όψη είναι αποτέλεσμα του διαφωτισμού και των φιλελεύθερων ιδεών που γέννησε αυτή η περίοδος. Η Γαλλική Επανάσταση παρόλο που αποτέλεσε μια αστική επανάσταση βοήθησε σημαντικά στη διάδοση του εθνικισμού. Συγκεκριμένα, η εποχή μετά την Γαλλική επανάσταση και την προσπάθεια της Ιεράς Συμμαχίας να καταστείλει οτιδήποτε απειλούσε το status quo, ονομάστηκε «αφύπνιση των εθνών». Ο λόγος που χρησιμοποιήθηκε ο όρος «αφύπνιση» μας παραπέμπει στην ιδεολογία του εθνικισμού που υποστηρίζει ότι τα έθνη προϋπάρχουν και αφυπνίζονται και όταν αφυπνιστούν, επιδιώκουν την εδραίωση τους σε ένα ήδη ανεξάρτητο κράτος.
Εθνικιστικές και φιλελεύθερες ιδέες οδήγησαν σε πολλές επαναστάσεις οι οποίες είτε στόχευαν στην παραχώρηση μεταρρυθμίσεων από τις αυτοκρατορίες είτε στην εθνική ανεξαρτησία που αποτελούσε και την ολοκλήρωση του έθνους. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν την επαναστατική σημασία που είχε ο εθνικισμός εκείνη την περίοδο. Το έτος 1848 είναι γνωστό ως «η άνοιξη των εθνών», ενώ παράλληλα η ονομασία ολόκληρου του αιώνα ως αιώνας του σχηματισμού των εθνών δηλώνει την έξαρση των εθνικιστικών κινημάτων και ιδεών που γέννησαν ρεύματα όπως ο ρομαντικός εθνικισμός. Ταυτόχρονα, ενώ το μίσος προς τις αυτοκρατορίες μεγάλωνε ο εθνικισμός γνώρισε μεγάλη νίκη μετά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο (γίνεται ευδιάκριτη η διαφοροποίηση της Ευρώπης στις εικόνες), όποτε και τα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη απελευθερώθηκαν από τον αυτοκρατορικό ζυγό αφού κατέρρευσαν εκείνες της Αυστροουγγαρίας, της Ρωσίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Όπως ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος αποδείχθηκε καταλύτης για την Ευρώπη έτσι και ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος έδρασε υπέρ των εθνών και κατά των ιμπεριαλιστών για την Ασία και την Αφρική.
Ιστορικοί θεώρησαν την περίοδο 1918 – 1950 ως το απόγειο του εθνικισμού, αφού τότε υιοθέτησε και τις πιο ακραίες μορφές του με την εκδοχή του φασισμού και του ναζισμού. Δεν γίνεται όμως να τοποθετούμε στην ίδια κατηγορία τον εθνικισμό του Χίτλερ, του Μουσολίνι, του Κοραή, του Μαντσίνι και άλλων εθνικιστών. Συνεπώς, οδηγούμαστε στην κατηγοριοποίηση των εθνικισμών. Η κόντρα των εθνικισμών επεξηγεί σαφηνιστικά την διαφοροποίηση αυτών. Για παράδειγμα στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο έγινε λόγος για το αντιφασιστικό εθνικιστικό μέτωπο που στάθηκε εμπόδιο στους ναζί κατακτητές προασπίζοντας την πατρίδα από την επίθεση των επεκτατικών εθνικιστικών βλέψεων του Άξονα.
Παρατηρώντας την ιστορική εξέλιξη του εθνικισμού και την προσπάθεια των εθνών να γίνουν κράτη, δημιουργείται το εύλογο ερώτημα «τα έθνη γέννησαν τον εθνικισμό ή ο εθνικισμός τα έθνη;». Μαρξιστές ιστορικοί υποστήριξαν το έθνος ως πολιτική κοινότητα χαρακτηρίζοντας τις παραδόσεις ως μύθους και μίλησαν για επινοημένη ιστορία που αποσκοπεί στην ανάπτυξη εθνικιστικών ιδεολογιών που εν τέλει θα κατάφερναν να φέρουν εις πέρας το όραμα του έθνους και να συγκροτήσουν κράτος. Επιπρόσθετα, θεωρούν το έθνος όργανο καταπίεσης της εργατικής τάξης που τους εξαναγκάζει να δεσμευτούν στην υπάρχουσα δομή εξουσίας. Συνεπώς θεωρούν τους εθνικούς ύμνους, θρύλους κ.α ως μορφές ιδεολογικής χειραγώγησης. Από την άλλη πλευρά, οι αρχεγονιστές θεωρούν δεδομένη την πολιτισμική κληρονομιά και γλώσσα που προηγείται της κρατικής υπόστασης. Παράλληλα, η θεωρία του Αριστοτέλη ότι ο άνθρωπος είναι ζώον πολιτικόν και έχει έμφυτη την ανάγκη του συνανήκειν έχει βρει πολλούς υποστηρικτές που ενισχύουν την ιδέα ότι το έθνος δημιούργησε τον εθνικισμό αφού ο άνθρωπος τείνει προς την ομαδοποίηση πλησιάζοντας με φυσικό τρόπο άλλες ομάδες παρόμοιες με αυτούς.
Επιπρόσθετα, εμφανίζεται μια ακόμη αντιπαράθεση σχετικά με το έθνος. Η μια πλευρά με το επιχείρημα ότι η ηθική ξεκινάει από το σπίτι υποστηρίζει τα οφέλη που έχει ο εθνικισμός, όπως την εύνοια των αναγκών ενός ανθρώπου με την ίδια εθνικότητα και την εθνική μεροληψία να παρέχει ηθική προτεραιότητα σε εκείνους που γνωρίζουμε καλύτερα. Στον αντίποδα, προβάλλεται το επιχείρημα ότι ο εθνικισμός εκτρέφει την αναπόφευκτη διαίρεση που οδηγεί σε σύγκρουση καθώς η μοναδικότητα που έχει κάθε έθνος δημιουργεί διαμάχες και έχει ως αποτέλεσμα την στρατιωτική – και όχι μόνο – σύγκρουση των εθνών.
Καταληκτικά, το θέμα του εθνικισμού άρχισε να απασχολεί τους πολιτικούς επιστήμονες μετά το 1950 όταν και είχαν παρουσιαστεί όλες οι συνέπειες των δυο παγκοσμίων πολέμων που προκλήθηκαν από είδη εθνικισμού όπως ο επεκτατικός (ιμπεριαλιστικός) εθνικισμός στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο ναζισμός στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ο πιο γνωστός χαρακτηρισμός για τον εθνικισμό έχει γίνει από τον Άλμπερτ Αϊνστάιν, ο οποίος τον χαρακτήρισε ως την ιλαρά της ανθρωπότητας.
Ενδεικτική Βιβλιογραφία
- Heywood A. (Εισαγωγή στην Πολιτική 2014 σ. 133-158).
- Οzkirimli U. (Θεωρίες εθνικισμού 2013 σ. 13-16).
- Hobsbawm E.J (Έθνη και εθνικισμός από το 1870 μέχρι σήμερα 1994 σ. 185-227).
Γεννήθηκε στην Αθήνα το 2000 και σπουδάζει στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Φέρει ενδιαφέρον για σύγχρονα ιστορικά γεγονότα και για την πολιτική ανάλυση. Θεωρεί τα ανθρώπινα δικαιώματα αποφασιστικά κρίσιμα για την κοινωνία και τον ευαισθητοποιεί ο εθελοντισμός.
