Της Μαρίας Μαλανδράκη,
Με αφορμή τα γεγονότα των τελευταίων εβδομάδων, σχετικά με το δικαίωμα χορήγησης επιδόματος σε καλλιτέχνες και σε εργαζόμενους στον πολιτισμικό τομέα, οι διαλεκτικοί διαξιφισμοί γύρω από το ζήτημα του τι είναι τέχνη και ποιος είναι τελικά καλλιτέχνης αναζωπυρώνονται, φέρνοντας ξανά στο προσκήνιο την ελλιπή γνώση και την επιφανειακή προσέγγιση ενός μεγάλου μέρους των πολιτών σχετικά με τον πολιτισμικό τομέα και την τέχνη γενικότερα. Μπορούμε τελικά να δώσουμε έναν καταρχήν ορισμό για την τέχνη και τον καλλιτέχνη κι εάν όχι, γιατί;
Πριν αναπτύξουμε οποιαδήποτε επιχειρηματολογία σχετικά με τα παραπάνω ζητήματα, αξίζει να σημειώσουμε πως στην ιστορία της τέχνης ανά τους αιώνες διαφαίνεται ένας αέναος αγώνας των καλλιτεχνών να υψώσουν το ανάστημά τους σε οποιοδήποτε καθωσπρεπισμό και ακαδημαϊσμό περιβάλλει τον καλλιτεχνικό χώρο, δημιουργώντας -παράδοξα- νέους κανόνες την ίδια στιγμή που αγωνίζονται για την καθαίρεση των υπαρχόντων.
Από την αρχαιότητα και την Αναγέννηση μέχρι την εποχή του μεταμοντερνισμού, το τι είναι τέχνη και το ποιος είναι καλλιτέχνης αποτελούν ερωτήματα που προσδιορίζονται με διαφορετικό τρόπο ανάμεσα στα ποικίλα καλλιτεχνικά ρεύματα, ακολουθώντας πάντα την ιστορικότητα των αντιλήψεων της εκάστοτε κοινωνίας. Ιδιαίτερα, από το 1960 και μετά φαίνεται πως στον καλλιτεχνικό χώρο επικρατεί μια αντίληψη που θέλει να δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο ιδεολογικό πλαίσιο μιας καλλιτεχνικής έκφρασης παρά στο καθαυτό αποτέλεσμα-δημιούργημα του καλλιτέχνη. Μέσα από αυτή την οπτική, οτιδήποτε μπορεί να είναι τέχνη. Όχι μόνο γιατί δημιουργείται από κάποιον που πλαισιώνει το έργο του με ένα ορισμένο θεωρητικό-ιδεολογικό πρίσμα, αλλά ταυτόχρονα διότι η ύπαρξη της ανωτερότητας σε μια υποκειμενική προτίμηση βάσει της τάξης, του φύλου ή του αξιώματος κάποιου, έχει από καιρό αποβιώσει. Με άλλα λόγια, εφόσον μια καλλιτεχνική δημιουργία ικανοποιεί την αισθητική έστω και ενός ατόμου δεν μπορούμε να ισχυριστούμε πως δεν είναι τέχνη, παρά μόνο ότι δεν ταιριάζει στην προσωπική μας αισθητική.
Η παραπάνω στάση την ίδια στιγμή που προστατεύει τον καλλιτεχνικό χώρο από την ύπαρξη μιας «ανώτερης», επικρατέστερης «καλλιτεχνικής τάξης» που κατέχει τα «ηνία» για την είσοδο και την έξοδο καλλιτεχνών στον χώρο της τέχνης, δημιουργεί ταυτόχρονα το ζήτημα του να μπορεί κανείς να «καπηλευτεί» τον τίτλο του καλλιτέχνη. Ξαφνικά όποιος μπορεί να γράψει μερικές αράδες μπορεί να είναι συγγραφέας, στιχουργός ή ποιητής και όποιος μπορεί να σχεδιάσει δύο γραμμές πάνω σε ένα καμβά είναι ένας ζωγράφος.
Ο χώρος της τέχνης μένει -θα μπορούσαμε να πούμε- επικίνδυνα ανοιχτός για όλους. Ανοιχτός για όσους βαφτίζουν την αναπαραγωγή μιας πολιτικής θεωρίας, την οποία γνωρίζουν ελάχιστα ως «στρατευμένη τέχνη». Ανοιχτός για εκείνους που επιδιώκοντας τη φήμη ή τα οικονομικά οφέλη παράγουν τέχνη που πιστεύουν πως θα αρέσει σε ένα ευρύ κοινό, ανεξάρτητα του αν τους εκφράζει ή όχι το δημιούργημά τους, χρησιμοποιώντας την ως ένα εμπόρευμα και υποβαθμίζοντάς την σε προϊόν κατανάλωσης. Ο χώρος της τέχνης μένει ανοιχτός για τους νάρκισσους, τους κερδοσκόπους, τους μη διανοούμενους και με έναν τραγικό τρόπο μένει ανοιχτός ακόμη και για τα άτομα, τα οποία ακόμη κι εάν δεν φέρουν τα παραπάνω χαρακτηριστικά, γνωρίζουν ελάχιστα για την τέχνη που εκπροσωπούν.
Σε αυτό το σημείο, ίσως τελικά να είναι αναγκαία η αποδοχή και η αναγνώριση μιας πιο συντηρητικής στάσης αναφορικά με το ποιος τελικά είναι καλλιτέχνης. Δεν αρκεί μόνο η παραγωγή καλλιτεχνικών δημιουργημάτων, για να φέρει κανείς έναν τόσο βαρυσήμαντο τίτλο. Ενδεχομένως, θα μπορούσαμε να πούμε πως καλλιτέχνης είναι εκείνος που έχει την πειθαρχία να ασχολείται με την τέχνη του καθημερινά, εκείνος που γνωρίζει την ιστορικότητα των θεωριών της τέχνης που εκπροσωπεί, εκείνος που δεν στέκεται απέναντι στις διάφορες κοινωνικοπολιτικές μεταβολές με αδιαφορία και που δεν αντιμετωπίζει την τέχνη του με μοναδικό στόχο το οικονομικό κέρδος, γιατί δημιουργεί εξαιτίας μιας βαθύτερης ανάγκης για έκφραση.
Δημιουργώντας λοιπόν ένα σχήμα οξύμωρο, αναγνωρίζοντας πως τέχνη μπορεί να είναι οτιδήποτε αλλά καλλιτέχνες είναι μονάχα εκείνοι που έχουν ένα ορισμένο μορφωτικό υπόβαθρο σχετικά με την τέχνη που εκπροσωπούν, ενώ παράλληλα έχουν μια συγκεκριμένη στάση απέναντι σε αυτό που κάνουν, αντιμετωπίζοντάς το σαν προσωπικό χρέος και παράλληλα σαν προσωπική τέρψη αλλά και ανάγκη, αφήνουμε η «καλλιτεχνική αξία» του δημιουργήματος να καθοριστεί από το κοινό που το υποστηρίζει, και τούτο διότι όπως στην πολιτική έτσι και στην τέχνη (δύο αντικείμενα άρρηκτα συνδεδεμένα μεταξύ τους) οι υποστηρικτές είναι ο καθρέφτης της ποιότητάς της.
