Της Αθηνάς Μηνά,
Το ασυνείδητο. Μια από τις πιο ενδιαφέρουσες έννοιες της ψυχολογίας. Βρίσκεται πέρα από την επίγνωση και τον έλεγχό μας, ωστόσο φαίνεται να περιέχει όλες τις εμπειρίες της πραγματικότητας. Στο ασυνείδητο συγκρατούνται οι αναμνήσεις μας, οι σκέψεις μας και τα συναισθήματά μας. Το έργο του Αυστριακού νευρολόγου και ψυχίατρου Σίγκμουντ Φρόιντ πάνω σε αυτό το θέμα ήταν πραγματικά πρωτοποριακό. Ο ίδιος υποστήριζε ότι η δομή του νου αποτελείται από το συνειδητό, το ασυνείδητο και το προσυνειδητό. Όσον αφορά το προσυνειδητό, πρόκειται για αναμνήσεις που δεν βρίσκονται στην καθημερινή λειτουργική μας μνήμη, αλλά δεν έχουν απωθηθεί, βρίσκονται σε ένα τμήμα του συνειδητού νου και μπορούμε να ανακαλέσουμε αυτές τις αναμνήσεις στη συνειδητή επίγνωσή μας οποιαδήποτε στιγμή. Ο Φρόιντ έκανε ευρέως γνωστή την έννοια του ασυνειδήτου, υποστηρίζοντας ότι αποτελεί τμήμα του νου που ορίζει και εξηγεί τις διεργασίες που κρύβονται πίσω από την ικανότητά μας για σκέψεις και εμπειρίες.Ο Φρόιντ αργότερα γνώρισε τον Γιόζεφ Μπρόιερ, ο οποίος ήταν διακεκριμένος γιατρός. Ο Μπρόιερ άρχισε να χρησιμοποιεί την ύπνωση με σκοπό να διευκολύνει την πρόσβαση στις αναμνήσεις μετά από ένα τραυματικό γεγονός. Συμπέρανε λοιπόν πως τα συμπτώματα των ασθενών του ήταν αποτέλεσμα δυσάρεστων αναμνήσεων θαμμένων στο ασυνείδητο. Εκφράζοντας τις σκέψεις τους οι ασθενείς τις έκαναν συνειδητές, επιτρέποντας στα συμπτώματα να εξαφανιστούν. Στη συνέχεια, αφού ο Μπρόιερ έγινε φίλος και συνάδελφος με τον Φρόιντ, ανέπτυξαν μαζί μια μέθοδο ψυχολογικής θεραπείας. Η μέθοδος αυτή βασιζόταν στην ιδέα ότι πολλές μορφές ψυχικών ασθενειών, όπως οι παράλογοι φόβοι, η υστερία, το άγχος, ο πόνος και η φανταστική παράλυση αλλά και ορισμένα είδη παράνοιας, ήταν αποτέλεσμα προγενέστερων τραυματικών εμπειριών του ασθενούς που πλέον κρύβονταν από τη συνείδηση. Οι δυο τους υποστήριζαν πως είχαν βρει τον τρόπο να απελευθερώνουν την απωθημένη ανάμνηση από το ασυνείδητο, επιτρέποντας στον ασθενή να την επαναφέρει συνειδητά στη μνήμη του προκειμένου να αντιμετωπίσει την εμπειρία συναισθηματικά και εγκεφαλικά. Με τον τρόπο αυτόν, το εγκλωβισμένο συναίσθημα απελευθερωνόταν και τα συμπτώματα εξαφανίζονταν.
Είναι εύκολο να θεωρούμε αφελώς πως μόνο αυτά που νιώθουμε, βιώνουμε, σκεφτόμαστε και θυμόμαστε υπάρχουν στον ανθρώπινο νου. Ο Φρόιντ όμως είχε αντίθετη άποψη. Ισχυριζόταν πως ο λειτουργικός νους που συνειδητοποιούμε άμεσα στην καθημερινή μας ζωή είναι μόνο ένα τμήμα των συνολικών ψυχολογικών δυνάμεων της ψυχικής μας πραγματικότητας. Ο συνειδητός νους είναι μόνο η επιφάνεια ενός σύνθετου ψυχικού κόσμου. Το συνειδητό τοποθετείται στο επιφανειακό επίπεδο, στο οποίο έχουμε εύκολη και άμεση πρόσβαση. Κάτω όμως από το συνειδητό συναντάμε την πολύ ισχυρή διάσταση του ασυνείδητου. Στο ασυνείδητο καταλήγουν ιδέες και αναμνήσεις που είναι υπερβολικά ισχυρές, επώδυνες ή δύσκολες για να τις επεξεργαστεί ο συνειδητός νους. Το ασυνείδητο κατευθύνει σιωπηλά τις σκέψεις και τη συμπεριφορά του ατόμου. Η διαφορά ανάμεσα στις συνειδητές και τις ασυνείδητες σκέψεις μας δημιουργεί ψυχική ένταση, η οποία μπορεί να απελευθερωθεί μόνο όταν οι απωθημένες μνήμες καταφέρουν να γίνουν συνειδητές μέσω της ψυχανάλυσης.
Έτσι, αν έχουμε μια σκέψη που το συνειδητό δεν μπορεί να δεχτεί, ο νους την ανακατευθύνει από τη συνειδητή σκέψη στην ασυνείδητη. Πρόκειται για μια διαδικασία την οποία ο Φρόιντ ονόμασε «απώθηση». Συνήθως, στο ασυνείδητο απωθούνται σκέψεις που απειλούν την ευημερία ή τον τρόπο ζωής μας, η ανάμνηση κάποιου παιδικού τραύματος ή μια επιθυμία που θεωρήσαμε απαράδεκτη. Στο ασυνείδητο εμπεριέχονται επίσης και οι ενστικτώδεις βιολογικές ενορμήσεις μας, οι οποίες καθοδηγούν τη συμπεριφορά μας, οδηγώντας μας προς την ικανοποίηση των βασικών μας αναγκών. Στην πραγματικότητα οι ενορμήσεις είναι αυτές που εξασφαλίζουν την επιβίωσή μας. Πιο συγκεκριμένα, πρόκειται για την ανάγκη μας για τροφή και νερό, τη σεξουαλική μας επιθυμία με σκοπό τη διαιώνιση του είδους, αλλά και την ανάγκη μας για στέγη, ζεστασιά και συντροφικότητα. Σύμφωνα με τον Φρόιντ, βέβαια, το ασυνείδητο εμπεριέχει και μια αντίθετη ενόρμηση, την ενόρμηση του θανάτου. Πρόκειται για μια ενόρμηση αυτοκαταστροφική, η οποία μας ωθεί προς τα εμπρός, παρόλο που έτσι πλησιάζουμε προς τον θάνατό μας.
Αργότερα, ο Φρόιντ παρουσίασε μια νέα δομή ελέγχου: το Εκείνο, το Εγώ και το Υπερεγώ. Το Εκείνο υπακούει στην αρχή της ευχαρίστησης και θέλει τα πάντα τώρα. Διαμορφώνεται κυρίως από αρχέγονες παρορμήσεις. Το Εγώ από την άλλη, αναγνωρίζει την αρχή της πραγματικότητας και μας υπενθυμίζει πως δεν μπορούμε να έχουμε ό,τι επιθυμούμε εδώ και τώρα, αλλά πρέπει να λαμβάνουμε υπόψη και τον κόσμο στον οποίο ζούμε. Το ίδιο το Εγώ ελέγχεται από το Υπερεγώ, το οποίο αποτελεί την εσωτερικευμένη φωνή των γονιών μας και του ηθικού κώδικα της κοινωνίας. Πρόκειται για μια δύναμη που μας κρίνει μέσω της συνείδησής μας, των ενοχών μας και της ντροπής μας.
Εφόσον λοιπόν το ασυνείδητο παραμένει μη προσβάσιμο, ο μόνος τρόπος για να αναγνωριστούν οι συγκρούσεις είναι μέσω των συμπτωμάτων που εμφανίζονται στο συνειδητό. Η προσέγγιση που ασχολείται με αυτό είναι η λεγόμενη ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία ή ψυχανάλυση. Πρόκειται για μια διαδικασία που δεν είναι ούτε εύκολη ούτε γρήγορη. Η πρωτοποριακή αυτή, για την εποχή που εμφανίστηκε, προσέγγιση του Φρόιντ περιλαμβάνει την ανάλυση των συγκρούσεων του ασυνειδήτου. Στόχος είναι να απαλλαγεί ο ασθενής από καταπιεσμένες αναμνήσεις, ελαφρύνοντας έτσι την οδύνη. Στη διάρκεια της ανάλυσης, ο αναλυτής λειτουργεί ως μεσάζων επιχειρώντας να φέρει στην επιφάνεια σκέψεις που δεν εκφράζονται ή αβάσταχτα συναισθήματα.
Υπάρχει πλήθος τεχνικών που επιτρέπουν στο ασυνείδητο να αναδυθεί. Μία από τις πρώτες που ανέλυσε διεξοδικά ο Φρόιντ ήταν η ανάλυση των ονείρων. Η ψυχανάλυση επιτρέπει στις παγιδευμένες μνήμες και συναισθήματα να βγουν στην επιφάνεια και ο ασθενής τις περισσότερες φορές εκπλήσσεται ανακαλύπτοντας το θαμμένο συναίσθημα. Δεν είναι καθόλου σπάνιο ένας ασθενής να κλάψει για κάτι που συνέβη χρόνια πριν και που νόμιζε πως είχε ξεπεράσει. Αυτό μάλιστα δείχνει πως η ανάμνηση και το συναίσθημα είναι ακόμη ζωντανά και ότι είχαν απωθηθεί αντί να αντιμετωπιστούν.
«Οι ποιητές και οι φιλόσοφοι ανακάλυψαν το ασυνείδητο πριν από εμένα· εγώ ανακάλυψα την επιστημονική μέθοδο για τη μελέτη του».
Σίγκμουντ Φρόιντ
Γεννήθηκε τον Σεπτέμβριο του 1999 στην Αθήνα. Από το 2017 σπουδάζει στο τμήμα Ψυχολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Παράλληλα, παρακολουθεί διάφορα σεμινάρια ψυχολογίας και ψυχικής υγείας. Στα ενδιαφέροντά της επίσης συγκαταλέγονται η μουσική και ο αθλητισμός.
