Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Στο σημερινό μας άρθρο θα ασχοληθούμε με την Ησυχαστική Έριδα, μια θεολογική διαμάχη που συντάραξε την Ορθόδοξη Εκκλησία και που ακούσια ενεπλάκη στον ιδεολογικό πόλεμο εναντίον του Ιωάννη Καντακουζηνού από την αντιβασιλεία του Ιωάννου Ε΄ Παλαιολόγου. Δε θα επιμείνω στο θεολογικό μέρος, αυτό που θα μας απασχολήσει είναι ο τρόπος με τον οποίο ένα θεολογικό ζήτημα έλαβε πολιτικές διαστάσεις.
Οι απαρχές του Ησυχασμού μπορούν να τοποθετηθούν στον 4ο αιώνα μ.Χ., με την άνθηση του Χριστιανικού μοναχισμού. Ψήγματα της ησυχαστικής θεολογίας μπορούν να βρεθούν στο έργο του Ιωάννη Σιναΐτη, γνωστού ως Κλίμαξ Θείας ανόδου, λόγω του έργου του Κλίμακος. Τον 10ο αιώνα ξεχωρίζει ο Συμεών, νέος θεολόγος, που αποτελεί τον προάγγελο των μεγάλων μορφών του Ησυχασμού του 13ου αιώνα, Γρηγορίου Σιναΐτη και Γρηγορίου Παλαμά. Από τους δύο, ο μεν Σιναΐτης αποτελεί τον μεγάλο δάσκαλο του Ησυχασμού, χάρη στον οποίο οι διδασκαλίες του γνώρισαν διάδοση σε όλο τον Ορθόδοξο κόσμο, ο δε Παλαμάς αποτέλεσε τον μεγάλο απολογητή του Ησυχασμού, απέναντι στις κατηγορίες που οι θεολογικοί του αντίπαλοι του προσήψαν. Πριν όμως δούμε την εμπλοκή της Έριδας στον Β΄ εμφύλιο πόλεμο, ας δούμε συνοπτικά τις θέσεις των Ησυχαστών.
Οι Ησυχαστές πρέσβευαν πως μέσω της χρήσης της προσευχής του Ιησού (η φράση Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με τον αμαρτωλό) ο μοναχός έχοντας καθαρθεί διά της μετάνοιας, μπορούσε να αξιωθεί της θεωρίας της ενατένισης του ακτίστου φωτός, το Θείο φως που οι μαθητές του Χριστού είδαν κατά τη μεταμόρφωσή του στο όρος Θαβώρ, εξ ου και θαβώρειο. Μεγάλος αντίπαλος των Ησυχαστών, αρχικά, αναδείχθηκε ο Βαρλαάμ Καλαβρός, ένας Έλληνας Ορθόδοξος μοναχός από τη Μεγάλη Ελλάδα, ο οποίος έχοντας σε μεγάλο βαθμό παρανοήσει την ησυχαστική διδασκαλία κατηγόρησε τους μοναχούς για αίρεση.
Ας περάσουμε τώρα στα ιστορικά γεγονότα, που μπορούν να χωριστούν σε τρεις περιόδους: α) την περίοδο προ του 1341 (ως terminus post quem θα επιλεχθεί το έτος 1336), β) την περίοδο μεταξύ των ετών 1341-1347, που αντιστοιχεί στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου και γ) την περίοδο από το 1347 μέχρι την οριστική αποδοχή των ησυχαστικών θέσεων, το 1368. Η πρώτη φάση της έριδας χαρακτηρίζεται από ευρεία διάδοση της ησυχαστικής διδασκαλίας, το 1340 ο Βαρλαάμ καταγγέλλει, με το έργο του Κατά Μασσαλιανών, τους ησυχαστές για αίρεση. Στις κατηγορίες του ανταπαντά ο Γρηγόριος Παλαμάς, μοναχός αριστοκρατικής καταγωγής και άριστος γνώστης της αριστοτελικής φιλοσοφίας (οι δύο άνδρες γνωρίζονται το 1336, εξ ου και το terminus). Αρχικά συστήνεται σε αμφότερες τις πλευρές συμβιβασμός, ενώ με την αποτυχία συνδιαλλαγής τον Ιούνιο του 1341 συγκαλείται σύνοδος υπό την προεδρία του αυτοκράτορα Ανδρονίκου του Γ΄ Παλαιολόγου, η οποία καταδικάζει τον Βαρλαάμ. Λίγες ημέρες αργότερα ο αυτοκράτορας αιφνιδίως πεθαίνει και έτσι οδηγούμαστε στην έκρηξη του εμφυλίου πολέμου.
Η ύπαρξη ενός ανηλίκου διαδόχου και η ανάγκη αντιβασιλείας θα αποτελέσουν την κύρια αιτία του πολέμου. Στο μεταξύ ο νέος αρχηγός των αντιησυχαστών Γρηγόριος Ακίνδυνος, που φέρεται αρχικά να παραδέχεται το ορθόδοξο των ησυχαστικών θέσεων, ξεκινάει νέο κύκλο έντασης. Σε νέα σύνοδο που συγκαλείται τον Αύγουστο, καταδικάζεται και αυτός. Ο εμφύλιος ξεκινά με την ανατροπή του Μέγα Δομεστίκου Ιωάννη Καντακουζηνού από την Αντιβασιλεία και την ανακήρυξή του ως αυτοκράτορα στο Διδυμότειχο. Ο μετέχων στην αντιβασιλεία Πατριάρχης Ιωάννης Καλέκας τον αφορίζει. Παρά τη φιλική του στάση προς τον Καντακουζηνό, επιτρέπεται στον Παλαμά να αποσυρθεί σε μονή του Βοσπόρου, το 1343 όμως ο Πατριάρχης έχοντας άρει τον αφορισμό του Ακινδύνου, τον οποίο προάγει σε ιερέα, διατάζει τη σύλληψη και φυλάκισή του. Τον επόμενο χρόνο ο Παλαμάς αφορίζεται. Το 1347 ο βασιλομήτωρ Άννα της Σαβοΐας, βλέποντας τη διαφαινόμενη νίκη του Καντακουζηνού, αποφυλακίζει τον Παλαμά και καθαιρεί τον Πατριάρχη Καλέκα. Την επόμενη μέρα της συνόδου ο θριαμβευτής Καντακουζηνός εισέρχεται στην Κωνσταντινούπολη τερματίζοντας τον πόλεμο.
Σε νέα σύνοδο τον Μάρτιο του 1347, υπό τον Καντακουζηνό, ο Πατριάρχης Καλέκας και ο Ακίνδυνος αφορίζονται, και ο Παλαμάς χειροτονείται Αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, στην οποία θα εισέλθει το 1350 λόγω των Ζηλωτών. Νέος αρχηγός των αντιησυχαστών γίνεται ο γνωστός ιστορικός Νικηφόρος Γρηγοράς, που καταδικάζεται το 1351. Το 1358, ως αποτέλεσμα των ενστάσεων του Γρηγορά για το αποτέλεσμα της συνόδου, ο συνοδικός τόμος επικυρώνεται πανηγυρικά. Ο Παλαμάς ανακηρύσσεται υπέρμαχος της Ορθοδοξίας. Το 1368 νέα σύνοδος καταδικάζει τις αντιησυχαστικές διδασκαλίες του Δημητρίου Κυδώνη και εντάσσει, τον νεκρό από το 1359, Γρηγόριο Παλαμά μεταξύ των Αγίων. Λήγει έτσι επισήμως η Ησυχαστική Έριδα, που ταλάνισε την Ορθόδοξη Εκκλησία για 28 χρόνια.
Έχει υποστηριχθεί πως οι ησυχαστές γενικά στήριζαν τον Καντακουζηνό και οι αντίπαλοί τους την αντιβασιλεία. Ο ισχυρισμός αυτός είναι αναληθής, ο Νικηφόρος Γρηγοράς, λόγου χάρη, παρά τον αντιπαλαμισμό του υπήρξε οπαδός του Καντακουζηνού. Από τα μέλη της αντιβασιλείας του Ιωάννη Ε΄, η βασιλομήτωρ Άννα θαύμαζε τη θεολογία του Παλαμά, φοβόταν όμως τον φίλο του Καντακουζηνού (εξ ου και η αδράνειά της κατά τη σύλληψή του). Η ερειστική στάση του Πατριάρχη Καλέκα ήταν αυτήν που έστρεψε τελικά τους ησυχαστές προς τον Καντακουζηνό, ακόμα και ο Μέγας Δούκας Αλέξιος Απόκαυκος ήλθε σε ρήξη με τον Πατριάρχη για τη φυλάκιση του Παλαμά. Τέλος, ο ίδιος ο Καντακουζηνός υπήρξε φίλος και οπαδός του Παλαμά πολύ πριν την έκρηξη του εμφυλίου, ενώ μετά την αφυπηρέτησή του έγινε μοναχός και έγραψε πολλές πραγματείες πάνω στην ησυχαστική διδασκαλία.
Η εμπλοκή λοιπόν της έριδας στον εμφύλιο οφείλεται κατ’ αποκλειστικότητα στις ενέργειες του Πατριάρχη Ιωάννη Καλέκα και είχε εμφανώς πολιτικά κίνητρα.
Βιβλιογραφία
- Pfr. Mageiras Ev., Die Hesychastischen Fehden des 14. Jahrhunderts, Athen, 2019, σελ. 11-25.
- Nicol Donald M., The last centuries of Byzantium, 1261-1453, Β΄ Έκδοση, Cambridge, 1993, σελ. 185-215.
- Ανάστος Μ., Ο Ησυχασμός και η καταξίωσή του από την Ανατολική εκκλησία, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Θ΄, Αθήνα, 1980, σελ. 375/6.
- Τατάκης Β., Ο Ησυχασμός και η Ησυχαστική έριδα, Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τομ. Θ΄, Αθήνα, 1980, σελ. 361-367.
