Της Μαρίας Μπουλιέρη,
Μπορεί ένα ποτάμι να έχει νομική προσωπικότητα; Ποια είναι τα δικαιώματά του; Θα έχει άραγε και υποχρεώσεις, και αν ναι σε ποιες ακριβώς υποχρεώσεις αναφερόμαστε, όταν μιλάμε για ένα ποτάμι; Ποιος θα είναι υπεύθυνος να σταθεί ενώπιον των δικαστών για λογαριασμό ενός δάσους; Ίσως έχετε ακουστά την περίπτωση του ποταμού Γουανγκανούι, του οποίου η νομική προσωπικότητα αναγνωρίστηκε από το Κοινοβούλιο της Νέας Ζηλανδίας το 2017. Και δεν είναι η μόνη. Ο αριθμός των περιπτώσεων, στις οποίες νομική προσωπικότητα αναγνωρίζεται σε ποτάμια, δάση, βουνά και άλλα στοιχεία της φύσης, ολοένα και αυξάνεται. Πώς θα μπορούσε, όμως, κάτι τέτοιο να θεμελιωθεί νομικά;
Τα θεμελιώδη ανθρώπινα δικαιώματα έχουν αναγνωριστεί από τις περισσότερες έννομες τάξεις του πλανήτη, οι οποίες δεσμεύονται από μια σειρά νομοθετικών κειμένων να τα διασφαλίζουν. Ο ίδιος ο άνθρωπος, ωστόσο, δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς τον φυσικό κόσμο που τον περιβάλλει. Η πρόκληση που έχει τεθεί τα τελευταία χρόνια στη διεθνή κοινότητα είναι να πάμε ένα βήμα παραπέρα από την προστασία του περιβάλλοντος, μέσω διαφόρων νομοθετημάτων, στην αναγνώριση της δικής του αυτοτελούς νομικής προσωπικότητας, αντίστοιχης και ανάλογης αυτής που απολαμβάνουν τα νομικά πρόσωπα. Να ξεφύγουμε, δηλαδή, από την ανθρωποκεντρική προσέγγιση του να έχει ο άνθρωπος το δικαίωμα να ζει σε ένα καθαρό και υγιές περιβάλλον και να δεχτούμε την ιδέα ότι το περιβάλλον έχει αυτοτελώς το δικαίωμα να προστατεύεται και να υπερασπίζεται την ύπαρξή του, δια ορισμένων αντιπροσώπων, όπως θα έκανε και ένα Σωματείο.
Πρωτίστως, ας διευκρινίσουμε ότι η νομική προσωπικότητα, ως ιδιότητα νομική, διαμορφώνεται κατά το πρότυπο της φυσικής προσωπικότητας. Η φυσική προσωπικότητα συνοδεύει τον άνθρωπο από τη γέννησή του και συνδέεται με την ικανότητά του να είναι φορέας εννόμων σχέσεων (δικαιωμάτων, υποχρεώσεων, καταστάσεων κλπ). Κατ’ αντιστοιχία, νομική προσωπικότητα αποκτά ένα νομικό πρόσωπο, όπως ο νόμος ορίζει, και αυτή συνεπάγεται για τον φορέα την ικανότητα δικαίου, ικανότητα για δικαστική παράσταση, περιουσία, όργανα, επωνυμία, έδρα και ιθαγένεια.
Ενώ η ιδέα της αναγνώρισης νομικής προσωπικότητας σε μια Ανώνυμη Εταιρεία, για παράδειγμα, μας φαίνεται φυσιολογική, έως και αυτονόητη, το ίδιο δεν συμβαίνει και με την ιδέα της αναγνώρισης νομικής προσωπικότητας σε κάποιο στοιχείο της φύσης, όπως ένα ποτάμι, ένα βουνό ή ένα δάσος. Και είναι λογικό, καθώς κάτι τέτοιο δεν προβλέπεται από την ελληνική έννομη τάξη και δεν είμαστε εξοικειωμένοι με αυτό. Πρώτος ο καθηγητής Christopher D. Stone του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνια τη δεκαετία του 1970 άνοιξε τον διάλογο γύρω από την ικανότητα δικαίου της φύσης και των επιμέρους στοιχείων της.
Η τάση της διεθνούς κοινότητας είναι η ένταξη της περιβαλλοντικής προσωπικότητας (Environmental personhood), έννοια η οποία προσδίδει σε περιβαλλοντικές οντότητες την ιδιότητα του νομικού προσώπου και κατά συνέπεια την ικανότητα να αποκτήσουν δικαιώματα και υποχρεώσεις ανάλογες με αυτές που απορρέουν από τη νομική προσωπικότητα.
Μια από τις πιο γνωστές υποθέσεις, είναι αυτή του ποταμού Γουανγκανούι στη Νέα Ζηλανδία (Whanganui River). Ο ποταμός αυτός είναι ο τρίτος μεγαλύτερος σε μήκος ποταμός της χώρας και έγινε παγκοσμίως γνωστός, για το γεγονός ότι είναι το δεύτερο στοιχείο της φύσης, στο οποίο αναγνωρίζεται επίσημα νομική προσωπικότητα. Σύμφωνα με το αρ.14 του νόμου που ψηφίστηκε το 2017 από το Κοινοβούλιο της Νέας Ζηλανδίας, ο ποταμός αποτελεί νομικό πρόσωπο και έχει όλα τα δικαιώματα, εξουσίες, καθήκοντα και υποχρεώσεις ενός νομικού προσώπου, όπως για παράδειγμα μιας εταιρείας. Αυτό σημαίνει, ότι για τα δικαιώματα του ποταμού οι τοπικές κοινότητες και οι ιδιώτες μπορούν να προσφύγουν στη δικαιοσύνη, όπου ο ποταμός θα εκπροσωπείται από τους ειδικά ορισμένους από τις αρχές εκπροσώπους του. Όμως, το ποιες ακριβώς είναι οι υποχρεώσεις που θα έχει ο ποταμός είναι κάπως ασαφές. Θα μπορούν να υποβάλουν μήνυση κατά αυτού για παράδειγμα πολίτες που πλήγηκαν από μια πλημμύρα του;
Κατά τους Μαορί (ιθαγενής πληθυσμός της Νέας Ζηλανδίας) το ποτάμι αποτελεί πρόγονό τους, συνυπήρχαν με αυτό εκατοντάδες χρόνια πριν τις Βρετανικές αποικίες και δεν άντεχαν να βλέπουν την υποβάθμισή του. «Εγώ είμαι το Ποτάμι, το Ποτάμι είμαι Εγώ», είναι τα λόγια με τα οποία οι Μαορί προσπαθούν να εξηγήσουν την σύνδεσή τους με αυτό το στοιχείο της φύσης. Έτσι, η ανάπτυξη αυτής της νομοθεσίας αποτελεί έναν μηχανισμό επίλυσης του προβλήματος της ιδιοκτησίας με την ουδετεροποίηση του ποταμού, που αποτελεί πλέον αυτοτελή νομική οντότητα.
Ο ποταμός Γουανγκανούι αποτελεί, ίσως, την πιο γνωστή, αλλά όχι και μοναδική περίπτωση αναγνώρισης νομικής προσωπικότητας σε ένας στοιχείο της φύσης. Νομική προσωπικότητα έχει επίσης αναγνωριστεί στην ευρύτερη περιοχή Te Awa Tupua, η οποία περιλαμβάνει και τον ποταμό, στο δάσος Te Urewera και το βουνό Taranaki. Αλλά και εκτός των συνόρων την Νέας Ζηλανδίας, με την απόφαση T-622/16 το Συνταγματικό Δικαστήριο της Κολομβίας αναγνώρισε ότι ο ποταμός Atrato αποτελεί νομική οντότητα με δικαιώματα που χρήζουν προστασίας. Έκρινε, μάλιστα, ότι η Κυβέρνηση επιδεικνύοντας αδιαφορία για τις παράνομες εξορύξεις κοντά στον ποταμό, είχε παραβιάσει μια σειρά δικαιωμάτων, όπως το δικαίωμα σε ένα καθαρό και υγιές περιβάλλον και την υποχρέωνε στην λήψη μιας σειράς μέτρων.
Προσπάθειες έχουν γίνει και για την αναγνώριση νομικής προσωπικότητας του Αμαζονίου εν συνόλω, ποταμού και δάσους, ωστόσο κάτι τέτοιο φαίνεται δύσκολο για την ώρα, αν αναλογιστούμε ότι καλύπτει εννέα χώρες, με εννέα διαφορετικά δικαιοδοτικά συστήματα. Το Ανώτατο Δικαστήριο της Κολομβίας, στην οποία αντιστοιχεί το 7,1% του Αμαζονίου ξεκίνησε μια προσπάθεια αναγνωρίζοντας του αυτοτελή νομική προσωπικότητα και υποχρεώνοντας την Κυβέρνηση να σταματήσει την αποψίλωση του δάσους στο εντός των συνόρων της κομμάτι. Βέβαια, το κατά πόσο ο Αμαζόνιος θα αποκτήσει ή όχι αναγνωρισμένη νομική προσωπικότητα είναι, ίσως, ανούσιο εάν τα δικαιώματα που θα απορρέουν από την προσωπικότητα αυτή δεν μπορούν με κάποιο τρόπο να εξασφαλιστούν επαρκώς. Ας θυμηθούμε ότι μόνο από την 1 Ιανουαρίου μέχρι την 1η Αυγούστου του 2019, 9.250 τετραγωνικά χιλιόμετρα δάσους χάθηκαν λόγω των μεγάλων πυρκαγιών που σε μεγάλο βαθμό προκλήθηκαν από ανθρώπινο χέρι με στόχο είτε τον «καθαρισμό» των δασικών αυτών εκτάσεων για τις καλλιέργειες ή τη βοσκή ζώων ή την κάθε είδους εκμετάλλευση των καμένων από καταπατητές.
Η ελληνική έννομη τάξη, μέχρι τώρα δεν έχει κάποια πρόβλεψη για αναγνώριση νομικής προσωπικότητας σε κάποιο στοιχείο της φύσης. Κινείται στη βάση της κλασικής προστασίας του περιβάλλοντος, μέσω διατάξεων δημοσίου και ιδιωτικού δικαίου. Προβλέπει μια σειρά (ανθρωποκεντρικών) διατάξεων, όπως το άρθρο 24 του Συντάγματος που ορίζει ότι η προστασία του περιβάλλοντος είναι υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός ή το άρθρο 57 του Αστικού Κώδικα για την προστασία της προσωπικότητας, θεωρώντας τη διαβίωση σε ένα υγιές και καθαρό περιβάλλον ως έκφανση αυτής. Όπως αναφέρεται και στην απόφαση ΜονΠρωτΚορ 301/1992, «η προσωπικότητα επεκτείνεται σε όλα τα αγαθά που συνδέονται αναπόσπαστα με την ουσία του ανθρώπου, ενώ η υγεία και η ζωή του εξαρτώνται άμεσα από το περιβάλλον και επηρεάζονται από βλαπτικές επιδράσεις.»
Ίσως έχουμε πολύ δρόμο μπροστά μας, μέχρι να φτάσουμε στο σημείο της αναγνώρισης σε παγκόσμιο επίπεδο της νομικής προσωπικότητας των επιμέρους στοιχείων της φύσης και ό,τι αυτή συνεπάγεται. Όμως, η κινητικότητα και η εξέλιξη στο χώρο του Δικαίου του Περιβάλλοντος είναι αξιοσημείωτη. Για τον λόγο αυτόν, θα πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα σκεπτικοί και προσεκτικοί όσον αφορά τη στάθμιση των συμφερόντων π.χ. οικονομικών έναντι περιβαλλοντικών, ώστε να δώσουμε πραγματικό νόημα στην εξέλιξη αυτή.
Ιδιαίτερα ενόψει του νέου νομοσχεδίου με τίτλο «Εκσυγχρονισμός Περιβαλλοντικής Νομοθεσίας» παραθέτω το ακόλουθο απόφθεγμα με το οποίο και σας αφήνω: «Όταν το τελευταίο δέντρο κοπεί, το τελευταίο ποτάμι μολυνθεί και το τελευταίο ψάρι πιαστεί, θα συνειδητοποιήσετε ότι δεν μπορείτε να φάτε τα χρήματα».
Πηγές
- Γενικές Αρχές Αστικού Δικαίου, Απόστολος Σ. Γεωργιάδης, 2012
- Περιβάλλον και Δίκαιο, Καράκωστας Κ. Ιωάννης, 2006
- http://www.legislation.govt.nz/act/public/2017/0007/latest/whole.html#DLM6831461
- https://www.howtoregulate.org/legal-personality-nature/
- https://cours.univ-paris1.fr/pluginfile.php/884126/mod_resource/content/1/RJE_173_0409.pdf
- https://faculty.wharton.upenn.edu/wp-cont ent/uploads/2019/08/Gordon-Environmental-Personhood.pdf
