Της Γεωργίας Παγιαβλά,
Η ανισότητα τα τελευταία χρόνια απασχολεί έντονα τους οικονομολόγους, διότι αν και ένα μικρό ποσοστό ανισότητας θεωρείται ως κινητήριος δύναμη των επενδύσεων σε φυσικό και ανθρώπινο κεφάλαιο και της καινοτομίας, όταν παρατηρείται υπερβολική αύξησή της διαπιστώνεται ότι υπονομεύει την ανάπτυξη. Μπορούμε να μιλάμε για σταδιακή και αργή αλλαγή του ερμηνευτικού προτύπου της οικονομικής επιστήμης, καθώς ξεφεύγει από την σχεδόν αποκλειστική ενασχόληση με τους αντιπροσωπευτικούς δρώντες και τους μέσους όρους, δίνοντας βαρύτητα στην έννοια της ανομοιογένειας. Πλέον, οι νέες έρευνες δεν καλύπτουν τις διαφορές ανάμεσα στους οικονομικούς δρώντες με τους μέσους όρων των ομάδων, αλλά προσπαθούν να αναδείξουν τις ανομοιότητες. Έτσι, αυτή η ιδεολογική αλλαγή έχει κάνει την οικονομική επιστήμη να αντιλαμβάνεται με διαφορετική ματιά τον κόσμο.
Οι τρεις πιο βασικές διαστάσεις της οικονομικής ανισότητας είναι η εισοδηματική ανισότητα, η ανισότητα πλούτου και η ανισότητα ευκαιριών (EC, 2018) . Η εισοδηματική ανισότητα αφορά τον τρόπο κατανομής του εισοδήματος που κερδίζεται σε μια οικονομία στον πληθυσμό. Η ανισότητα του πλούτου αφορά τον τρόπο που κατανέμεται ο πλούτους στο πληθυσμό, ο οποίος έχει την τάση να κατανέμεται πιο άνισα σε σχέση με το εισόδημα λόγω της κληρονομικής διαδοχής. Η ανισότητα των ευκαιριών δίνει έμφαση στην έννοια τους «αποτελέσματος» και έρχεται να καλύψει το κενό που δημιουργεί η εισοδηματική ανισότητα. Πιο αναλυτικά, το οικονομικό αποτέλεσμα ενός ατόμου προέρχεται από τις ευκαιρίες που του δόθηκαν κατά τη γέννηση, από τις επιλογές που έκανε στη ζωή του και από τη τύχη.
Με άλλα λόγια, ακόμα και αν δύο άτομα έχουν τις ίδιες προτιμήσεις και τους παρουσιάζονται οι ίδιες ευκαιρίες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν διαφορετικά αποτελέσματα (Atkinson, 2015). Έτσι, η έννοια της ανισότητας ευκαιριών, είναι πιο ασαφής, γιατί δεν περιορίζεται στις διαφορετικές φυσικές ικανότητες ανάμεσα στα άτομα, αλλά και στη διαφορετική θέση που βρίσκεται η οικογένεια του. Για παράδειγμα, η επιτυχία κάποιου μπορεί να μην είναι αποτέλεσμα των πραγμάτων που γνωρίζει, αλλά ποιον γνωρίζει και γίνεται πιο άδικο αν εξαρτάται από ποιον ξέρει ο πατέρας του. Οπότε, δεν μπορούμε να περιορίζουμε την έννοια της ισότητας ευκαιριών στο κοινό σημείο εκκίνησης, ενώ ο ένας έχει ποδήλατο και ο άλλος Ferrari.
Οι πιο βασικοί δείκτες οικονομικής ανισότητας είναι ο λόγος S80/S20 και ο συντελεστής Gini (Πεσμαζόγλου, 2015). Ο λόγος S80/S20 μετρά το ετήσιο εισόδημα του 20% των πλουσιότερων νοικοκυριών σε σύγκριση με το 20% των φτωχότερων νοικοκυριών. Όσο πιο υψηλός είναι ο δείκτης τόσο μεγαλύτερη η εισοδηματική ανισότητα, και αντίστροφα. Η τιμή 1 υποδηλώνει τέλεια εισοδηματική ισότητα, καθώς όλα τα νοικοκυριά έχουν το ίδιο εισόδημα. Ο συντελεστής Gini μετρά την κατανομή του εισοδήματος συγκρίνοντας την εισοδηματική κατάσταση κάθε νοικοκυριού με την εισοδηματική κατάσταση όλων των άλλων νοικοκυριών. Ο συντελεστής Gini προκύπτει από την καμπύλη Lorenz, η οποία επινοήθηκε αποκλειστικά για να απεικονίσει την ανισότητα.
Ο οριζόντιος άξονας απεικονίζει σωρευτικά το πληθυσμό μιας χώρας, όπου αρχίζοντας αριστερά είναι το 10ο εκατοστημόριο (0-10) και είναι το πιο φτωχό 10% του πληθυσμού και καταλήγοντας δεξιά στο 100ο εκατοστημόριο (90-100) και είναι το πιο πλούσιο 10% του πληθυσμού. Όσο πιο κοντά στην καμπύλη 45 μοιρών βρίσκεται η καμπύλη Lorenz, τόσο πιο ίση είναι η κατανομή και αντίστροφα. Ο συντελεστής Gini υπολογίζεται από το κλάσμα Α/(Α+Β), σύμφωνα με το γράφημα 1. Εκ κατασκευής, οι τιμές που παίρνει ο συντελεστής είναι μεταξύ του 0 και του 100 και όσο πιο κοντά στο 0 τόσο μεγαλύτερη η εισοδηματική ισότητα.
Τώρα που έχουμε διαμορφώσει το εννοιολογικό και μεθοδολογικό πλαίσιο της οικονομικής ανισότητας μπορούμε να ξεκινήσουμε να απαντάμε σε ερωτήματα.
Πώς έχει εξελιχθεί η παγκόσμια εισοδηματική ανισότητα τις τελευταίες δεκαετίες;
Το γράφημα 2 (που ονομάζεται «γράφημα ελέφαντας», λόγω της ομοιότητας με ελέφαντα έχοντας σηκωμένη τη προβοσκίδα κοιτώντας στα αριστερά), παρουσιάζει τη σχετική (ποσοστιαία) αύξηση του πραγματικού κατά κεφαλήν εισοδήματος των νοικοκυριών τη περίοδο 1988-2008. Αριστερότερα του οριζόντιου άξονα βρίσκονται τα φτωχότερα παγκόσμια δεκατημόρια, ενώ δεξιότερα βρίσκονται τα πλουσιότερα. Ο κατακόρυφος άξονας παρουσιάζει την σωρευτική αύξηση του πραγματικού εισοδήματος, δηλαδή το εισόδημα που προκύπτει μετά την αποπληθωριοποίηση και την προσαρμογή στα επίπεδα τιμών του 2005.
Παρατηρώντας το διάγραμμα, τα άτομα που βρίσκονται στο υψηλότερο σημείο Α, που βρίσκεται γύρω από τη διάμεση κατανομή του εισοδήματος, έχουν παρουσιάσει τον υψηλότερο ρυθμό αύξησης του πραγματικού εισοδήματος, γύρω στο 80%. Βέβαια, ο υψηλός ρυθμός αύξησης παρατηρείται από το 40ο εκατοστημόριο έως το 60ο εκατοστημόριο, με αποτέλεσμα το 1/5 του παγκόσμιου πληθυσμού να έχει αυξήσει το πραγματικό εισόδημά του. Στο κατώτερο σημείο του διαγράμματος Β, στο 80ο εκατοστημόριο, βρίσκονται τα άτομα που παρουσίασαν την μεγαλύτερη μείωση του πραγματικού διαθέσιμου εισοδήματος. Στο επόμενο υψηλότερο σημείο Γ, βρίσκονται οι τα πιο πλούσια άτομα και τα πραγματικά τους εισοδήματα σημείωσαν μεγάλη αύξηση.
Ποιοι είναι οι παγκόσμιοι ωφελημένοι και χαμένοι;
Σύμφωνα με το γράφημα 2, τα άτομα που βρίσκονται στο σημείο Α και Γ είναι οι παγκόσμιοι ωφελημένοι, ενώ τα άτομα του σημείου Β είναι οι παγκόσμιοι χαμένοι. Πιο συγκεκριμένα, στο σημείο Α είναι οι φτωχές και μεσαίες τάξεις της Ασίας, κυρίως της Κίνας, αλλά και της Ινδίας, της Ταϊλάνδης, του Βιετνάμ και της Ινδονησίας. Με άλλα λόγια, η παγκοσμιοποίηση της περιόδου 1988-2008 συντέλεσε στο να αναδυθεί μια νέα παγκόσμια τάξη. Βέβαια, εξακολουθούν να είναι φτωχές σε σύγκριση με τη μεσαία τάξη του ανεπτυγμένου Δυτικού κόσμου, σε όρους εισοδήματος και εκπαίδευσης.
Σε ό,τι αφορά το σημείο Β, βρίσκονται αποκλειστικά άτομα από τις πλούσιες οικονομίες του ΟΟΣΑ εκ των οποίων τα ¾ είναι πολίτες των παλαιών πλούσιων χωρών της Δυτικής Ευρώπης, της Βόρειας Αμερικής και Ωκεανίας. Χαρακτηριστικά, οι άνθρωποι αυτοί θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως η κατώτερη μεσαία τάξη του πλούσιου κόσμου. Έτσι, η παγκοσμιοποίηση και οι φιλελεύθερες πολιτικές που έλαβαν χώρα στη Δύση τη δεκαετία στα τέλη της δεκαετίας του 1980 δεν ωφέλησαν τους περισσότερους πολίτες, δηλαδή δεν είχαν τα πολυδιαφημισμένα οφέλη που υπόσχονταν η κυβέρνηση Θάτσερ και Ρήγκαν (Milanovic, 2019).
Το διάγραμμα 3 παρουσιάζει την αλλαγή που προκάλεσε η παγκοσμιοποίηση στο 2ο δεκατημόριο των ΗΠΑ, δηλαδή στο πιο φτωχό πληθυσμό, και στο 8ο δεκατημόριο της Κίνας, δηλαδή στο σχετικά πλουσιότερο πληθυσμό την περίοδο 1988-2011. Οι δύο χώρες έχουν τεράστιες εθνικές διαφορές σε επίπεδο εισοδήματος, οπότε αν και συγκρίνονται οι φτωχοί των ΗΠΑ με τους πλούσιους της Κίνας, όταν τους φανταστούμε σε ένα πλαίσιο παγκόσμιου ανταγωνισμού, τελικά η σύγκριση αποκτάει ενδιαφέρον. Το διαθέσιμο εισόδημα των φτωχών των ΗΠΑ αυξήθηκε κατά 20% αυτήν την 25ετία, ενώ το διαθέσιμο εισόδημα των πιο πλούσιων της Κίνας έχει αυξηθεί κατά 6,5 φορές (Lanker & Milanovic, 2014). Παρατηρείται μια έντονη σύγκλιση των διαθέσιμων εισοδημάτων των δύο αυτών ομάδων μετά το ξέσπασμα τη χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008. Σε αυτό το σημείο προκύπτει ένα πολιτικό ερώτημα, κατά πόσο τα οφέλη της αναδυόμενης μεσαίας τάξης της Ασίας, είναι αποτέλεσμα των απωλειών της φτωχότερης μεσαίας τάξης των ανεπτυγμένων χωρών.
Δεν έχει γίνει αναφορά, στο σημείο Γ του γραφήματος 2, που αφορά στο πλουσιότερο 1% παγκοσμίως. Διαπιστώνεται ότι αύξησε το διαθέσιμο εισόδημά του την περίοδο 1988-2008 και άρα απέκτησε μεγάλα οφέλη από την παγκοσμιοποίηση και τις φιλελεύθερες πολιτικές. Η συμμετοχή του παγκόσμιου 1% παγκοσμίως στο παγκόσμιο εισόδημα, το έτος 2010, είναι γύρω στο 16% βάσει των ερευνών στα νοικοκυριά, όμως γενικά τέτοιου είδους μελέτες υποεκτιμούν την πραγματική κατάσταση, διότι οι πολλοί πλούσιοι δεν συμμετέχουν σε τέτοιου είδους έρευνες. Για να λυθεί αυτό το πρόβλημα, προσαρμόζεται αυτό το αποτέλεσμα βάσει διαφόρων άλλων δεδομένων (όπως είναι ο κατάλογος των δισεκατομμυριούχων του περιοδικού Forbes) και η συμμετοχή, το 2010, πλέον αγγίζει το 29%. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το διάγραμμα αφορά το διαθέσιμο εισόδημα. Αν μελετήσουμε τη συμμετοχή του πλουσιότερου 1% παγκοσμίως στο παγκόσμιο πλούτο το 2010, είναι 46%. Αυτό με απλά λόγια σημαίνει ότι μια χούφτα άνθρωποι, που ορίζεται ως πλουτοκρατία, κατέχουν τον μισό παγκόσμιο πλούτο, ενώ η πλειοψηφία του πληθυσμού δεν κατέχει κανένα περιουσιακό στοιχείο. Από το 1987 μέχρι το 2013, το μέγεθος της πλουτοκρατίας αν και μικροσκοπικό, πενταπλασιάστηκε, ενώ σε όρους παγκόσμιου ΑΕΠ διπλασίασαν το πλούτο τους. Ο Piketty (2014) δίνει ιδιαίτερη έμφαση στην σημασία της κατανομής του πλούτου.
Προβληματισμός έναντι συμπεράσματος
Η βιβλιογραφία υποστηρίζει ότι η δημοκρατία συσχετίζεται με μια μεγάλη και ζωντανή μεσαία τάξη. Από την ιστορία φαίνεται ότι η μεσαία τάξη προτιμά την δημοκρατία, διότι ήταν προς το συμφέρον τους να περιορίζουν τη δύναμη τόσο των πλουσίων όσο και των φτωχών. Στις ανεπτυγμένες χώρες παρατηρείται μια σταδιακή απώλεια της μεσαίας τάξης, σε συνδυασμό με την αύξηση της πλουτοκρατίας. Αντίθετα, στις αναπτυσσόμενες χώρες δημιουργείται μεσαία τάξη.
Οι πλούσιοι υπαγορεύουν την πολιτική ατζέντα, χρηματοδοτούν τους υποψήφιους που προστατεύουν τα συμφέροντα τους και διασφαλίζουν ότι ψηφίζονται νόμοι προς το συμφέρον τους. Με άλλα λόγια, ο καπιταλισμός μπορεί να αποσυνδεθεί πολύ εύκολα από τη δημοκρατία και η ανισότητα να παίξει τον καθοριστικό ρόλο, καθώς αποδυναμώνει τη μεσαία τάξη και τους φτωχούς, ενώ ενδυναμώνει πολιτικά τους πολύ πλούσιους. Ο Milanovic (2019) θέτει τον προβληματισμό για το κατά πόσο αυτό σηματοδοτεί ότι οι αναπτυσσόμενες χώρες θα είναι στο μέλλον πιο δημοκρατικές από τις ανεπτυγμένες χώρες. Και εγώ αναρωτιέμαι, πόσο απειλείται η δημοκρατία της Δύσης από την ανισότητα;
Στον μόνο προβληματισμό που μπορούμε να απαντήσουμε με βεβαιότητα, είναι ότι όσο συνεχίζεται η παγκοσμιοποίηση, τα οφέλη δεν θα είναι κατανεμημένα ομοιόμορφα και άρα η ανισότητα δεν θα περιοριστεί στο άμεσο μέλλον. Αλλά από ότι φαίνεται, η ανισότητα εξακολουθεί να είναι ένα πρόβλημα που όλοι κάνουν ότι δεν το βλέπουν, που όμως δεν μπορούν και να το αγνοήσουν. Είναι ο ελέφαντας μέσα στο δωμάτιο!
Πηγές
- Atkinson, A. B. (2017). Ανισότητα: Τι μπορούμε να κάνουμε; Αθήνα: Πατάκης.
- EC. (2018). Θεματικό Ενημερωτικό Δελτίο για το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο – Αντιμετώπιση Ανισοτήτων. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση στις 30/04/2020.
- Lanker, C. & Milanovic, B. (2014). Global income distribution: From the fall of the Berlin Wall to the Great Recession. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση στις 30/04/2020.
- Milanovic, B. (2019). Παγκόσμια ανισότητα: η οικονομική ανισότητα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.
- Piketty, T. (2014). Το κεφάλαιο τον 21ο αιώνα. Αθήνα: Πόλις.
- Πεσμαζόγλου, Β. (2015). Ανισότητα. Διαθέσιμο εδώ. Τελευταία πρόσβαση στις 30/04/2020.
Ξεκίνησε την πορεία της ως μαθήτρια στα «Εκπαιδευτήρια Νέα Γενιά Ζηρίδη», συνέχισε ως φοιτήτρια στο Τμήμα Οικονομικής και Περιφερειακής Ανάπτυξης στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και ως μεταπτυχιακή στο University of Glasgow με ειδίκευση Economic Development. Παρακολούθησε δεύτερο μεταπτυχιακό στα Οικονομικά στο «Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών», ενώ παράλληλα ήταν βοηθός ερευνήτρια στο «Ινστιτούτο Περιφερειακής Ανάπτυξης». Αυτή τη περίοδο απασχολείται σε μια αστική ΜΚΟ και παράλληλα συνεχίζει τις σπουδές της σε διδακτορικό επίπεδο. Χόμπυ της η Λογοτεχνία και οι περίπατοι στην Αθήνα.
