Του Κωνσταντίνου Σούζα,
Η Ευρωπαϊκή Ένωση αποπνέει συχνά την εικόνα ενός οικοδομήματος με περίπλοκη αρχιτεκτονική και διαδικασίες, η κατασκευή του οποίου δεν υπήρξε εύκολη υπόθεση. Θεμέλιο λίθο του ευρωπαϊκού αυτού οικοδομήματος, αποτελεί η Συνθήκη της Λισαβόνας, γνωστή και ως Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, η οποία υπογράφτηκε στις 13 Δεκεμβρίου του 2009 στη σύνοδο κορυφής της Λισαβόνας. Στη σύνοδο αυτή συμμετείχαν οι πολιτικοί αρχηγοί και οι υπουργοί εξωτερικών όλων των κρατών-μελών της Ένωσης, με σκοπό να αποτελέσει το τελικό προϊόν της εκτενέστερης αναθεωρητικής διαδικασίας στην ιστορία της ΕΕ. Στο μακροσκελές και για πολλούς δύσκολο στην κατανόηση κείμενο τοποθετήθηκαν οι προοπτικές, οι κανόνες και οι βάσεις για μια νέα Ευρωπαϊκή Ένωση. Συγχρόνως, αυξήθηκαν οι αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, του μοναδικού θεσμικού οργάνου της Ένωσης και της μοναδικής πολυεθνικής συνέλευσης στον κόσμο που εκλέγεται με άμεση καθολική ψηφοφορία από τους Ευρωπαίους πολίτες. Ο στόχος της Συνθήκης αυτής συμπυκνώνεται στη φράση του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής Χοσέ Μανουέλ Μπαρόζο «τώρα είναι η στιγμή να προχωρήσουμε μπροστά».
Στις 21-23 Ιουνίου 2007 πραγματοποιείται συνάντηση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου στις Βρυξέλλες, με σκοπό την εξεύρεση μιας επιτακτικής λύσης σχετικά με την αναπροσαρμογή της ισχύουσας συνθήκης, ύστερα από μια στάση περίπου δύο ετών. Έναν μήνα αργότερα, στις 23 Ιουλίου 2007, συγκαλείται Διακυβερνητική Συνέλευση στη Λισαβόνα, όπου δημιουργείται το κείμενο της Μεταρρυθμιστικής Συνθήκης, το οποίο τελικά εγκρίνεται από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στις 18-19 Οκτωβρίου 2007. Η τελική υπογραφή λαμβάνει χώρα στις 13 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, ενώ η ισχύς της Συνθήκης της Λισαβόνας ξεκινά δύο χρόνια αργότερα, από τη 1η Δεκεμβρίου του 2009. Με βάση τη Μεταρρυθμιστική Συνθήκη, η ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία διέπεται από τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση και τη Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ) είναι η Συνθήκη του Μάαστριχτ, που υπεγράφη στο Μάαστριχτ, στις 7 Φεβρουαρίου 1992 και άρχισε να ισχύει την 1η Νοεμβρίου 1993, ενώ η Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) είναι η Συνθήκη περί ιδρύσεως της Ευρωπαϊκής Οικονομικής Κοινότητας (Συνθήκη της Ρώμης), που υπεγράφη στις 25 Μαρτίου 1957 και άρχισε να ισχύει την 1η Ιανουαρίου 1958. Οι δύο αυτές Συνθήκες έχουν, σύμφωνα με το άρθρο 1 §3 ΣΕΕ, το ίδιο νομικό κύρος.
Μία από τις σημαντικότερες καινοτομίες της Συνθήκης της Λισαβόνας είναι ότι κατήργησε τους τρεις πυλώνες που είχαν δημιουργηθεί με τη συνθήκη του Μάαστριχτ, την Ευρωπαϊκή Κοινότητα (ΕΚ), την Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας (ΚΕΠΠΑ) και τη Δικαιοσύνη Εξωτερικών Υποθέσεων (ΔΕΥ), ώστε του λοιπού η ευρωπαϊκή ενοποιητική διαδικασία να διεξάγεται από μία μόνο οντότητα, την Ευρωπαϊκή Ένωση, και να διέπεται από τη Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση και από τη Συνθήκη για τη Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ο όρος «Κοινότητα» αντικαταστάθηκε από τον όρο «Ένωση» σε ολόκληρο το κείμενο. Πλέον η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ενιαία νομική προσωπικότητα, με την οποία διαπραγματεύεται, υπογράφει και εφαρμόζει όλες τις εξωτερικές υποχρεώσεις, πολιτικές και δραστηριότητες, που περιλαμβάνουν την εμπορική πολιτική, την ενίσχυση της ανάπτυξης, την εκπροσώπηση σε τρίτες χώρες και σε διεθνείς οργανισμούς και την εξωτερική πολιτική και άμυνας.
Με τη Συνθήκη της Λισαβόνας καταργήθηκε η παλαιά δομή της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε πυλώνες υπέρ μιας σαφούς και συγκεκριμένης κατανομής των αρμοδιοτήτων της σε δημοσιονομικές, εποπτείας και νομοθετικές. Οι αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου μεταβλήθηκαν και αυξήθηκαν σημαντικά. Πράγματι, από την έναρξη της Συνθήκης και μετά, το Ευρωκοινοβούλιο μοιράζεται με το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης την αρμοδιότητα της λήψης αποφάσεων για το σύνολο του προϋπολογισμού, έχοντας μάλιστα τον τελικό λόγο. Είναι ακόμα υπεύθυνο για την έγκριση του μακροπρόθεσμου προϋπολογισμού της Ένωσης, για το πολυετές δηλαδή δημοσιονομικό πλαίσιο, για τον έλεγχο της διαχείρισης των ευρωπαϊκών κονδυλίων, ενώ προβαίνει και σε διαδικασίες έγκρισης των λογαριασμών των άλλων οργάνων. Παράλληλα, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο δύναται να καταθέσει «πρόταση μομφής» και να υποχρεώσει την Επιτροπή σε παραίτηση. Χορηγεί, ακόμη, απαλλαγή, δηλαδή τελική έγκριση για τον τρόπο με τον οποίο εκτελέστηκε ο προϋπολογισμός, εξετάζει αναφορές πολιτών, συγκροτεί εξεταστικές επιτροπές και συζητά τη νομισματική πολιτική με την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Τέλος, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο ασκεί από κοινού με το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης τη νομοθετική εξουσία, εγκρίνοντας τις νομοθετικές πράξεις της Ένωσης και αποφασίζοντας για θέματα διεθνών συμφωνιών και διερεύνησης.
Η Συνθήκη της Λισαβόνας φιλοδοξεί να αποτελέσει τη νέα νομική βάση του πρωτογενούς δικαίου της ΕΕ, συμβάλλοντας στη θεσμική, δημοκρατική και αποτελεσματική ενίσχυση του ευρωπαϊκού οικοδομήματος. Ορίστηκαν για πρώτη φορά τα δημοκρατικά θεμέλια της Ένωσης, τα οποία βασίζονται στην αρχή της δημοκρατικής ισότητας, στην αρχή της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και στην αρχή της συμμετοχικής δημοκρατίας. Ενισχύθηκαν οι αρμοδιότητες του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, βελτιώθηκε η αποτελεσματικότητα των θεσμών και επανατοποθετήθηκε ο πολίτης στην καρδιά της Ένωσης. Ωστόσο, μένει να γίνουν ακόμα πολλά για την υλοποίηση του ευρωπαϊκού οράματος και την επίτευξη της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Κλείνοντας, ο Jean Monnet είχε πει το εξής, το οποίο παραμένει ως σήμερα επίκαιρο και εκφράζει την πορεία της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης: «η συνεργασία των εθνών, όσο σημαντική και να είναι, δεν επιλύει τίποτα. Αυτό που πρέπει να επιτευχθεί είναι η συγχώνευση των συμφερόντων των ευρωπαϊκών λαών και όχι απλά η διατήρηση των ισορροπιών αυτών των συμφερόντων».
