Του Κωνσταντίνου Πίχλιαβα,
Καταπιάνομαι σήμερα με ένα θέμα, στο οποίο έχω ακροθιγώς αναφερθεί πολλές φορές αναφορικά με την ύστερη αρχαιότητα, τη διαμόρφωση του «συστήματος» της Τετραρχίας. Στο σημερινό άρθρο φιλοδοξώ να καταστούν σαφή τα αίτια που οδήγησαν τον Διοκλητιανό να μοιραστεί την αυτοκρατορική εξουσία αρχικά με τον Μαξιμιανό ως συναυτοκράτορα και αργότερα με τους Γαλέριο και Κωνστάντιο ως Καίσαρες. Παράλληλα, θα εξεταστούν οι φάσεις της εξέλιξης του «πολιτεύματος» της Τετραρχίας μέχρι και την τελική της παρακμή.
Για την ιστορία της όψιμης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, το έτος 284 μ.Χ. έχει μεγάλη σημασία για την εξέλιξη των γεγονότων. Τον Νοέμβριο του έτους αυτού, μετά τον αιφνίδιο θάνατο του ενός εκ των δύο νομίμων αυτοκρατόρων, Νουμεριανού, στη Νικομήδεια ο στρατηγός και διοικητής της σωματοφυλακής του εκλιπόντος βασιλέα, Διοκλής, μετονομάζεται Διοκλητιανός και ανακηρύσσεται αυτοκράτορας από το στράτευμα. Την επόμενη χρονιά, το 285, νικά σε μάχη κοντά στον Μοράβα (Μάργο) ποταμό τον αδερφό και συναυτοκράτορα του Νουμεριανού, Καρίνο, ο οποίος δολοφονήθηκε από τους ίδιους τους πραιτοριανούς του, μένοντας έτσι μοναδικός αυτοκράτορας.
Ο Διοκλητιανός ευτύχησε μίας μακρόχρονης βασιλείας είκοσι ετών, από την οποία εκούσια παραιτήθηκε το 305, γεγονός πρωτάκουστο για τα ρωμαϊκά ειωθότα. Άμεσα συνυφασμένη με το πρόσωπό του είναι η εγκαθίδρυση της «Τετραρχίας». Η πεντηκονταετία που προηγήθηκε της ανάρρησης του Διοκλητιανού στον θρόνο σημαδεύτηκε από αστάθεια στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας. Σε διάστημα πενήντα χρόνων, σχεδόν πενήντα αυτοκράτορες ανέβηκαν στον θρόνο και μόνο ένας εξ αυτών είχε φυσικό θάνατο. Παράλληλα, οι συνεχείς βαρβαρικές επιδρομές έφταναν μέχρι τον «σκληρό» πυρήνα της αυτοκρατορίας, τη Μεσόγειο. Το σύνορο του Δούναβη παραβιαζόταν από εισβολείς σχεδόν κάθε χρόνο, το ίδιο και το σύνορο του Ρήνου. Η Βρετανία και η Γαλατία είχαν αποστήσει ανακηρύσσοντας ξεχωριστούς αυτοκράτορες, ενώ στην Ανατολή πέραν του Σασσανιδικού κινδύνου έπρεπε να αντιμετωπιστεί και η αναδυόμενη «Αυτοκρατορία» της Παλμύρας με βασίλισσά της την περιώνυμη Ζηνοβία, τη «νέα Κλεοπάτρα» όπως ονομάστηκε.
Αμέσως μετά την επίσημη αναγνώρισή του από τη σύγκλητο της Ρώμης, κατά τη μοναδική φορά που επισκέφτηκε την πόλη της Ρώμης, ο Διοκλητιανός ξεκίνησε την προσπάθεια ανόρθωσης της ρωμαϊκής κοινωνίας και οικονομίας. Την επόμενη χρονιά (286 μ.Χ.) ο Διοκλητιανός ορίζει τον Μάρκο Αυρήλιο Βαλέριο Μαξιμιανό Αύγουστο και συναυτοκράτορα· σημειωτέον πως η πρακτική της από κοινού άσκησης της εξουσίας δεν ήταν άγνωστη την προηγούμενη περίοδο, ήδη ο Αύγουστος είχε μοιραστεί την εξουσία στα πλαίσια της ομαλής μεταβίβασης της αρχής και της προετοιμασίας των μελλοντικών διαδόχων. Συχνά, σε περιπτώσεις διαδοχής γιου από πατέρα, αυτοί συμβασίλευαν από κοινού. Η πρωτοτυπία του Διοκλητιανού έγκειται στον αριθμό των μετεχόντων στην εξουσία.
Άλλο ένα χαρακτηριστικό της Τετραρχίας είναι η «διάσπαση» των εδαφών της αυτοκρατορίας σε «τομείς ευθύνης», εκάστου των τετραρχών. Το 293, με στόχο τον καλύτερο έλεγχο του στρατού και την αποφυγή εξεγέρσεων, αναγορεύθηκαν δύο Καίσαρες ως βοηθοί των δύο Αυγούστων. Ο Διοκλητιανός υιοθέτησε έναν στρατιωτικό άσημης καταγωγής από τη Δακία και τη Θράκη, τον Γάιο Γαλέριο Βαλέριο Μαξιμιανό, έπαρχο του πραιτορίου, και ο Μαξιμιανός τον έπαρχο της Δαλματίας Φλάβιο Βαλέριο Κωνστάντιο, γνωστό ως Κωνστάντιο Χλωρό, πατέρα του Μεγάλου Κωνσταντίνου. Διαμορφώθηκε έτσι ένα status quo με τον Καίσαρα Κωνστάντιο να ελέγχει τη Βρετανία, τις γαλατικές επαρχίες και την Ισπανία με έδρα τους Τρεβήρους (Augusta Treverorum), τη σημερινή Τρίερ, τον Αύγουστο Μαξιμιανό την Ιταλία και τη Βόρεια Αφρική με έδρα το Μιλάνο, τον Καίσαρα Γαλέριο τη Βαλκανική με έδρα την πόλη της Θεσσαλονίκης και τον «πρεσβύτερο» Αύγουστο Διοκλητιανό την Ανατολή και Αίγυπτο από την πόλη της Νικομήδειας. Πέραν της υιοθεσίας, οι νέοι Καίσαρες παντρεύτηκαν τις κόρες των Αυγούστων Βαλερία, κόρη του Διοκλητιανού, ο Γαλέριος και Θεοδώρα, κόρη της συζύγου του Μαξιμιανού από πρότερο γάμο, ο Κωνστάντιος.
Ο Διοκλητιανός ως «πρεσβύτερος» Αύγουστος (δε διέθετε στην ουσία μεγαλύτερη ισχύ από τους υπολοίπους συνάρχοντές του, αλλά αξίωνε τον προσήκοντα σεβασμό και την ανάλογη τιμή από τους υπολοίπους) τελούσε υπό την προστασία του Δία, έχοντας το «επίθετο» Ιόβειος (Iovis=ο Δίας)· το επώνυμο αυτό έφερε και ο Γαλέριος ως βοηθός και αργότερα διάδοχός του, ενώ ο Μαξιμιανός πάλι τελούσε υπό την προστασία του Ηρακλή και ονομάζονταν, για να ξεχωρίζει από τον συνονόματό του Γαλέριο, Ερκούλιος (όπου Hercules ο Ηρακλής), το ίδιο και ο Κωνστάντιος.
Το 305 μ.Χ., έχοντας αισίως συμπληρώσει είκοσι χρόνια βασιλείας ο Διοκλητιανός παραιτείται του θρόνου υποχρεώνοντας και τον Μαξιμιανό, παρά τη θέλησή του, να πράξει το ίδιο. Αύγουστοι τότε γίνονται οι μέχρι πρότινος Καίσαρες Γαλέριος στην Ανατολή και Κωνστάντιος στη Δύση και σαν Καίσαρες προκρίνονται ο ανιψιός του Γαλέριου Μαξιμίνος, ο Δάιας, τελώντας υπό τον θείο του και ο στρατιωτικός Σεβήρος υπό τον Κωνστάντιο. Παραγκωνίστηκαν, όμως, οι γιοι των Κωνσταντίου και Μαξιμιανού, Κωνσταντίνος και Μαξέντιος. Η συνέχεια των γεγονότων αυτών έχει αναπτυχθεί διεξοδικά στο σχετικό με τη μάχη της Μούλβιας Γέφυρας άρθρο μου.
Είδαμε, λοιπόν, συνοπτικά τα γεγονότα που οδήγησαν τον Διοκλητιανό στη διαμόρφωση του νέου συστήματος διακυβέρνησης, γνωστού ως Τετραρχία και τους πρωταγωνιστές της. Η βασιλεία του Διοκλητιανού σηματοδοτεί τη μετάβαση στην Ύστερη αρχαιότητα και τον Δυτικό μεσαίωνα, με τη μεταβολή του πολιτεύματος επί τω αυταρχικότερω μεταβαίνουμε από το Πριγκιπάτο, όπως είχε καθιερωθεί από τον Αύγουστο, στην αυτοκρατορική Δεσποτεία (Dominatus) των Διοκλητιανού και Κωνσταντίνου. Για όσους θέλουν να ασχοληθούν με τη μελέτη της Ύστερης Αρχαιότητας, η βασιλεία του Διοκλητιανού και η Τετραρχία με τις μεταβολές που αυτήν επέφερε στη ρωμαϊκή κοινωνία χρήζουν σοβαρής μελέτης.
Βιβλιογραφία
- Κραλίδης Απ., Η αυτοκρατορική λατρεία στην περίοδο της Τετραρχίας (284-313 μ.Χ.), Θεσσαλονίκη, 2010, σσ. 83-101.
- Mackay Chr., Αρχαία Ρώμη, 2004, μετάφραση στα Ελληνικά Δ. Ζάννη, επιμέλεια έκδοσης Ιω. Ξυδόπουλος, Αθήνα, 2014, σσ. 389-404.
- Rostovtzieff Μ., Ρωμαϊκή Ιστορία, 1928, μετάφραση στα Ελληνικά Ιω. Τουλουμάκος, Θεσσαλονίκη, 1984, σσ. 315-326.
Γεννήθηκε στην Θεσσαλονίκη τον Ιούλιο του 1998. Ολοκλήρωσε τις εγκύκλιες σπουδές του στον Δρυμό Θεσσαλονίκης και φοιτά στο τμήμα Ιστορίας- Αρχαιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Ερευνητικά του ενδιαφέροντα είναι, η μελέτη της Αρχαίας και Μεσαιωνικής (Βυζαντινής) Ιστορίας, η Ύστερη Αρχαιότητα (200 – 641 μ.Χ.) καθώς και τα υπό οθωμανική κατοχή Βαλκάνια (1356 -1922).
