Της Αναστασίας Χατζηιωαννίδου,
Ιατρική διπλωματία: μορφή διπλωματίας που συνίσταται στην παροχή ιατρικής βοήθειας ή αρωγής, κυρίως με την αποστολή εξειδικευμένου υγειονομικού προσωπικού σε τρίτες χώρες, με σκοπό την προαγωγή των διμερών σχέσεων και την επίτευξη οφέλους στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής.
Παιδί των ραγδαίων ανακατατάξεων που σφράγισαν τη διεθνή σκακιέρα του 20ου αιώνα, η ιατρική διπλωματία θεωρείται πλέον “soft power” και μία από τις ανθρωποκεντρικές μορφές βελτίωσης των διεθνών επαφών, με ολοένα αυξανόμενη σημασία, σε έναν κόσμο που -ευτυχώς- όσο κι αν έχουμε μάθει να κινδυνολογούμε γι’ αυτό, παγκοσμιοποιείται με φρενήρεις ρυθμούς. Σε αυτό το γνώριμο πλέον σκηνικό, η ιατρική διπλωματία έχει εδώ και δεκαετίες αναδειχθεί σε ακρογωνιαίο λίθο της κουβανέζικης διπλωματίας, με θεαματικά οφέλη για την κρατικά ελεγχόμενη οικονομία της. Το τερπνόν μετά του ωφελίμου.
Όσο κι αν οι εικόνες ιατρικών αποστολών από την Κούβα ξεκίνησαν να προβάλονται με μεγαλύτερη ένταση από τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης μόλις πριν από μερικά χρόνια, κατά την επιδημία του ιού Έμπολα, που ταλάνισε την πολύπαθη αφρικανική ήπειρο, εντούτοις η αναζήτηση της αφετηρίας αυτής της πρακτικής θα μας πάει κάμποσες δεκαετίες πίσω στην ιστορία του μικρού νησιού της Καραϊβικής. Αρχής γενομένης από την Κουβανέζικη Επανάσταση, με σκοπό την εκδίωξη του δικτάτορα Φουλχένσιο Μπατίστα και την οριστική επικράτηση του Φιντέλ Κάστρο το 1959, το όνομα της χώρας έγινε συνώνυμο, μεταξύ άλλων, της ιατρικής βοήθειας, τότε με επίκεντρο τις υπόλοιπες χώρες της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής, αφού το αντίστοιχο πρόγραμμα είχε ως κύριο στόχο τη στήριξη του αγώνα κατά της αποικιοκρατίας. Παρά τον ανθρωπιστικό της μανδύα, ωστόσο, οι ιδεολογικές καταβολές της πρωτοβουλίας ήταν εξαρχής εμφανείς, ιδιαίτερα κατά την ψυχροπολεμική περίοδο.
Προσπαθώντας να εντάξει στον κύκλο επιρροής της τα υπόλοιπα κράτη της Λατινικής Αμερικής και να αποδυναμώσει την επιρροή των Ηνωμένων Πολιτειών, το καθεστώς Κάστρο ανέπτυξε σθεναρές σχέσεις με τα όμοιά του καθεστώτα στην περιοχή, μεταξύ άλλων, μέσω της εκμετάλλευσης καταστάσεων ανθρωπιστικής κρίσης, στις οποίες αξιοποιήθηκε το περίφημο ιατρικό προσωπικό του. Ενδεικτικές της τακτικής αυτής είναι οι στενότατες σχέσεις της Κούβας με τη Βενεζουέλα, έπειτα από την εκλογή Τσάβες το 1998, παρά τις αντιμαχόμενες πλευρές στις οποίες είχαν ενταχθεί οι δύο χώρες κατά το μεγαλύτερο μέρος του περασμένου αιώνα (μοτίβο στο οποίο εντάσσονται και οι σχέσεις της χώρας με τη Βολιβία μετά το 2005 και τον Έβο Μοράλες). Επιπλέον, η σύσφιξη των σχέσεων της χώρας με τη Νικαράγουα, από το 1979 και έπειτα, λειτουργεί προς επίρρωση του ανωτέρω επιχειρήματος. Λαμβάνοντας ακόμη υπόψη την ανυπολόγιστη συμβολή των κουβανέζικων ιατρικών αποστολών στην επανέναρξη των διπλωματικών επαφών, τόσο με τη Γουατεμάλα όσο και με την Ονδούρα, το 1998 και το 2002 αντίστοιχα, γίνεται εμφανής ο ρόλος της ιατρικής διπλωματίας ως τρόπου μεταβολής της παγκόσμιας κοινής γνώμης απέναντι στο κουβανέζικο καθεστώς και κατά λογική ακολουθία, αποτροπής της μακρόχρονης διεθνούς απομόνωσής του.
Θα αναρωτιόταν ίσως κανείς γιατί να αποτελεί πεδίο κριτικής η εξομάλυνση των εξωτερικών σχέσεων της Κούβας με τις γύρω περιοχές, πόσο μάλλον όταν γίνεται με τρόπο επωφελή για τις χώρες – δέκτες των ιατρικών αποστολών. Όσο κι αν, εκ πρώτης όψεως, η τακτική αυτή φαίνεται αλτρουιστική και ανθρωπιστικά προσανατολιζόμενη, εκτός από αδιαμφισβήτητα αναγκαία σε εποχή πανδημίας, παρατηρητήρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου σχετικά με το άσπιλο των τακτικών αυτών. Το αίσθημα αλληλεγγύης, που επικαλούνται οι θιασώτες του κουβανέζικου καθεστώτος ως μοναδικό κίνητρο για τις αποστολές αυτές, διαψεύδεται από το γεγονός πως η μισθοδοσία του ιατρικού προσωπικού, αλλά και τα έξοδα συντήρησης καλύπτονται από το κράτος υποδοχής. Επιπροσθέτως, η εξαιρετικά επωφελής διμερής συμφωνία με τη Βενεζουέλα για παροχή 100.000 βαρελιών πετρελαίου ανά ημέρα, ως αντάλλαγμα για τις εισαγόμενες ιατρικές υπηρεσίες της Κούβας, σύμφωνα με τον Luis Zuñiga, διευθυντή του Cuban American National Foundation, αποκαλύπτει κάποια πολύ ενδιαφέροντα στοιχεία για το ρόλο του καθεστώτος στο ζήτημα αυτό.
Πέρα από το χαρακτηρισμό των Κουβανέζων γιατρών ως «σκλάβων», ισχυρισμό τον οποίο βασίζει στο μηδαμινό ποσοστό του μισθού που απομένει στα χέρια τους έπειτα από τις κρατικές παρακρατήσεις που αγγίζουν το 90%, ζήτημα ανακύπτει σχετικά με μαζικές παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων κατά τις συνθήκες επιλογής και εργασίας. Ενόσω πάνω από το μισό του υγειονομικού προσωπικού δε συμμετέχει εθελοντικά στις αποστολές, έκπληξη προκαλεί πως η συντριπτική πλειοψηφία των ενδιαφερομένων δε γνωρίζει σε ποιο σημείο του πλανήτη θα αποσπαστεί, δεν έχει δικαίωμα προσβολής της αντίστοιχης απόφασης στα εσωτερικά δικαιοδοτικά όργανα της χώρας, ενώ τυχόν άρνηση συμμετοχής στην αποστολή μπορεί να επισύρει ποινή κάθειρξης έως και οκτώ ετών.
Τούτων λεχθέντων, φαίνεται πως η αξιοσημείωτη αντίθεση του «φαίνεσθαι» με το «είναι» βρίσκει την ενσάρκωσή της και στο πεδίο της ιατρικής διπλωματίας, μιας μορφής επαφών εξαιρετικά επωφελών στο διεθνές πεδίο, λαμβανομένης υπόψη και της τρέχουσας ιστορικής συγκυρίας. Όσο κι αν θέλει κανείς να βλέπει με καμάρι και θαυμασμό τα παραδείγματα που μας παρέχει η επικαιρότητα, τα κεκτημένα της διεθνούς έννομης τάξης στον τομέα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και ο όρκος του Ιπποκράτη, υπενθυμίζουν πως είναι αδιανόητο οι ιατρικές πρωτοβουλίες της μικρής -κατ’ όνομα– δημοκρατίας της Κεντρικής Αμερικής να αποπειρώνται να επιλύσουν μια ανθρωπιστική κρίση, δημιουργώντας παράλληλα μια άλλη.
