Του Μιχάλη Τιάκα,
Η πανδημία του κορωνοϊού είναι, κατά κοινή ομολογία, κάτι πρωτόγνωρο για τον σύγχρονο άνθρωπο. Οι επιπτώσεις της σε όλα τα επίπεδα είναι άγνωστες και οι λύσεις που προτείνονται, αχαρτογράφητες. Ωστόσο, μπορεί κανείς ήδη να εντοπίσει σημεία της κρίσης και κυρίως των μέτρων επίλυσης, που μας παραπέμπουν σε ένα αρκετά οδυνηρό, πρόσφατο παρελθόν.
Το 2008, οι τιμές των ακινήτων στις ΗΠΑ κατέρρευσαν, με αποτέλεσμα τα στεγαστικά δάνεια που την χρηματοδοτούσαν να μην μπορούν πλέον να αποπληρωθούν. Η κρίση πέρασε στις αγορές χρήματος και κεφαλαίου, όταν χιλιάδες επενδυτές είδαν τα αξιόγραφά τους που βασίζονταν στην αγορά ακινήτων να χάνουν τελείως την αξία τους. Τράπεζες χρεοκόπησαν, ασφαλιστικές εταιρείες κρατικοποιήθηκαν και εκατομμύρια εργαζομένων βρέθηκαν άνεργοι. Μέσω των τραπεζών η κρίση του 2008 έφτασε και στην Ευρώπη. Οι ίδιες ξαφνικά συνειδητοποίησαν ότι κατείχαν επικίνδυνα και τελικά επιζήμια αξιόγραφα, ενώ σταδιακά άρχισαν να χάνουν μεγάλο μέρος της ρευστότητάς τους λόγω φυγής καταθέσεων. Οι καταθέτες, ανήσυχοι για την ασφάλεια των αποταμιεύσεών τους, απέσυραν τις καταθέσεις τους, στερώντας το «οξυγόνο» των τραπεζών. Μαζί με τις τράπεζες, χωρίς «οξυγόνο» κινδύνευε να μείνει ολόκληρη η ευρωπαϊκή οικονομία.
Τόσο στις ΗΠΑ και την Ευρώπη, όσο και στον υπόλοιπο κόσμο, τη διάσωση του ιδιωτικού έπρεπε να αναλάβει το δημόσιο. Την ζημιά των τραπεζών θα την πλήρωναν τελικά οι κρατικοί προϋπολογισμοί, που παραδοσιακά χρηματοδοτούνται από φόρους και δημόσιο δανεισμό. Η κρίση των τραπεζών, προκειμένου να αντιμετωπιστεί, έπρεπε να εξελιχθεί γρήγορα σε μια δημοσιονομική κρίση χρέους. Όπως και έγινε.
Στις ΗΠΑ, η κυβέρνηση από την πρώτη κιόλας στιγμή εφάρμοσε ανακεφαλαιοποιήσεις και κρατικοποιήσεις επιχειρήσεων, γιγαντώνοντας τον δημόσιο δανεισμό, ενώ η κεντρική Ομοσπονδιακή Τράπεζα τύπωσε δισεκατομμύρια δολάρια, τα οποία «έριξε από το ελικόπτερο» προς τις τράπεζες. Σε αντίθεση με την Αμερική, στην Ευρωπαϊκή Ένωση οι λύσεις δεν ήταν τόσο εύκολες. Η δημοσιονομική κρίση έπρεπε να αντιμετωπιστεί όχι από μια, αλλά από 28 διαφορετικές κυβερνήσεις, με κάθε μία να διαφέρει ως προς τις ανάγκες, τους στόχους και τις δυνατότητες. Η Ένωση δεν μπορούσε να δανειστεί από κοινού, αφού δεν υπήρχαν κοινά ευρωπαϊκά ομόλογα, με την εγγύηση όλων των κρατών. Και αυτό γιατί τα ισχυρά οικονομικά κράτη του βορρά, όπως η Γερμανία, δεν ήθελαν σε καμία περίπτωση να διακινδυνεύσουν τα πλεονάσματά τους, δανείζοντας στις πληγείσες χώρες του νότου. Τουλάχιστον, όχι χωρίς κάποιο αντίτιμο.
Για το λόγο αυτό, αντί κοινού ομολόγου, η Ε.Ε. θεσμοθέτησε αρχικά τον Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας (E.F.S.F.), ο οποίος εξελίχθηκε σε Ευρωπαϊκό Μηχανισμό Σταθερότητας (E.S.M), ώστε να χρηματοδοτήσει τις τρεις ευρωπαϊκές χώρες με το μεγαλύτερο πρόβλημα: την Ιρλανδία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα, οι οποίες στο μεταξύ δεν μπορούσαν πια να δανειστούν από τις αγορές. Για να εγγυηθούν τα κράτη του βορρά την αποπληρωμή των δανείων, οι χώρες που προσέφευγαν στον μηχανισμό έπρεπε να εφαρμόσουν αυστηρά δημοσιονομικά μέτρα, που περιλάμβαναν μεταρρυθμίσεις, φορολογικές επιβαρύνσεις και περικοπές. Όσο αυστηρότερα τα μέτρα, τόσο ευκολότερα θα συναινούσαν οι κυβερνήσεις του βορρά. Όσο περισσότερες οι περικοπές και οι φορολογικές επιβαρύνσεις, τόσο λιγότερα κράτη θα προσέφευγαν τελικά στον μηχανισμό. Οι αποφάσεις έπαψαν να είναι μόνο οικονομικές, αφού γνώμονας δεν ήταν πια μόνο η διαχείριση του χρέους, αλλά το πόσο εύκολα θα τις ενέκριναν τα εθνικά κοινοβούλια. Η δημοσιονομική κρίση χρέους μεταλλάχθηκε σε μια αμιγώς πολιτική κρίση.
Δώδεκα σχεδόν χρόνια αργότερα, η Ε.Ε. αριθμεί ένα κράτος-μέλος λιγότερο. Στο μεταξύ, μαζί με την ανάκαμψη των οικονομιών αναδείχθηκε, για πρώτη φορά, ένα έντονο κίνημα ευρωσκεπτικισμού που απειλεί την ίδια την ύπαρξή της. Κυβερνήσεις χρειάστηκαν να αναπτύξουν ακραία ρητορική, ενώ κάποιες εξήγγειλαν δημοψηφίσματα που δίχασαν. Την παρούσα περίοδο, οι Ευρωπαίοι ηγέτες καλούνται να αντιμετωπίσουν μια νέα, ισχυρή κρίση, η οποία εγείρει και πάλι την ανάγκη αύξησης του δημόσιου δανεισμού. Παράλληλα, το βασικό πρόβλημα φαίνεται πως παραμένει έως σήμερα.
Η πρόσφατη πρόταση δημιουργίας κοινού ομολόγου, ώστε όλα τα κράτη-μέλη να δανείζονται επί ίσοις όροις απορρίφθηκε από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο με τα ίδια επιχειρήματα που την είχαν απορρίψει και το 2009. Αντί ενός κοινού ομολόγου, προτάθηκε επίσης η χρήση του E.S.M. και η εκ νέου επιβολή δημοσιονομικών μέτρων, πρόταση που εγείρει έντονες αντιδράσεις από την Ιταλία και την Ισπανία.
Για ακόμα μία φορά, την περίοδο που οι ΗΠΑ δανείζονται και «ρίχνουν λεφτά από το ελικόπτερο», η Ευρώπη καλείται να αποφασίσει πώς θα δανειστεί, αλλά και ποιος, τελικά, θα πληρώσει το χρέος. Είναι λογικό, εφόσον δεν υπάρχει ενιαίος δημοσιονομικός έλεγχος, η Ένωση να βαδίζει προς τη λύση με αργό βηματισμό. Ωστόσο, η προφανής έλλειψη εμπιστοσύνης και αλληλεγγύης μεταξύ των κρατών είναι κάτι που πρέπει να μας ανησυχεί. Όχι απαραίτητα γιατί προσβάλλει τον ανθρωπισμό μας, αλλά γιατί αναδεικνύει το ενδεχόμενο μιας νέας, επιζήμιας πολιτικής ύφεσης.
