Της Παρή Στεφανή,
«Έναστρη Νύχτα»: Ο πίνακας μιας βασανισμένης ιδιοφυΐας, ενός μοναχικού κι επαναστάτη καλλιτέχνη, του Βίνσεντ Βαν Γκογκ. COVID19: Ο ιός μιας βασανισμένης ανθρωπότητας, μια πανδημία μοναχική κι επαναστάτρια, που εμφανίστηκε ξαφνικά για να αλλάξει τις ζωές όλων μας. Πώς είναι δυνατό να σχετίζεται ένα αριστούργημα του 19ου αιώνα με έναν ιό που εμφανίστηκε δύο αιώνες μετά; Κι όμως, με μια πιο προσεκτική ανάγνωση, μπορούμε να παρατηρήσουμε τρομακτικές ομοιότητες ανάμεσα στα δύο αυτά «δημιουργήματα»…
Η «Έναστρη Νύχτα» πρόκειται για μια ελαιογραφία σε καμβά, φιλοτεχνημένη τον Ιούνιο του 1889. Απεικονίζει τη θέα από το δυτικό παράθυρο του δωματίου του Βαν Γκογκ στο άσυλο Σεν Ρεμί ντε Προβάνς. Η απεικόνιση χρονικά τοποθετείται μόλις πριν την ανατολή του ηλίου. Αποτελεί μια νυχτερινή σκηνή με έντεκα δίνες αστεριών και ένα φωτεινό κίτρινο μισοφέγγαρο. Σε πρώτο πλάνο βρίσκεται η σκούρα πράσινη σιλουέτα ενός κυπαρισσιού και στο βάθος ένα σκοτεινό χωριό με μια εκκλησία που έχει ένα επίμηκες καμπαναριό στο κέντρο. Αξιοσημείωτες είναι οι κυκλικές πινελιές του καλλιτέχνη που δημιουργούν ένα νυχτερινό ουρανό, μια «Έναστρη Νύχτα», γεμάτη περιδινούμενα σύννεφα και αστέρια. Στο έργο αυτό χαρακτηριστική είναι η απεικόνιση της τυρβώδους ροής, ενός φαινομένου που παραμένει ένα μυστήριο της φυσικής. Οι χαοτικές δίνες που ζωγραφίζει ο Βαν Γκογκ ακολουθούν με μαθηματική ακρίβεια τις επιστημονικές περιγραφές των αναταράξεων σε ρευστά υλικά.
Συγκεκριμένα, τα αστέρια, υπερβολικά μεγεθυσμένα, περιβάλλονται από στροβιλιζόμενα φωτοστέφανα. Με αυτό τον τρόπο δημιουργείται η εντύπωση πως περιστρέφονται στον ουρανό. Το μισοφέγγαρο στην επάνω δεξιά γωνία έχει τέτοια εκτυφλωτική λάμψη που θυμίζει ήλιο, ενώ αυτό που συνδέει γη και ουρανό είναι το φλογόσχημο κυπαρίσσι στα αριστερά του πίνακα, ένα δέντρο που παραδοσιακά συνδέεται με το πένθος. Αξιοσημείωτη είναι η κίνηση του φωτός των άστρων που διαλύεται μέσα στα γαλαξιακά κύματα του νυχτερινού ουρανού. Στο βάθος απεικονίζεται ένα χωριό. Ήσυχο και με σκούρα χρώματα στην απόδοσή του, έρχεται σε πλήρη αντίθεση με το «ζωηρό» ουρανό. Το καμπαναριό της εκκλησίας αποτελεί σύμβολο ενότητας για όλη την πόλη. Για να δώσει την αίσθηση του βάθους, ο Βαν Γκογκ ευθυγράμμισε την εκκλησία σε μια διαγώνιο με το κυπαρίσσι. Δεν είναι τυχαίο επίσης το γεγονός ότι τοποθέτησε το κεντρικό νεφέλωμα ακριβώς πάνω από το σημείο εκείνο της σύνθεσης που παρουσιάζει τη μεγαλύτερη «ηρεμία». Στο κάτω μέρος του έργου (:πόλη), η σύνθεση του πίνακα είναι παρατακτική, ενώ στο πάνω μέρος (:ουρανός), είναι κυματοειδής. Σχετικά με την προοπτική του, αυτή χαρακτηρίζεται αντίστροφη, από τη στιγμή που τα αντικείμενα τα οποία απομακρύνονται από το θεατή δε μικραίνουν υποχρεωτικά. Θα ήταν μεγάλη παράλειψη να μην αναφερθούμε επίσης στις έντονες αντιθέσεις ψυχρών και θερμών χρωμάτων, συγκεκριμένα του κίτρινου και του μπλε. Ο ουρανός ζωγραφίστηκε με κυανό και μπλε του κοβαλτίου. Για τα αστέρια ο ζωγράφος χρησιμοποίησε τη σπάνια απόχρωση με το όνομα «indian yellow» μαζί με κίτρινο του ψευδαργύρου.
Πώς όμως αυτός ο τόσο άρτια φιλοτεχνημένος πίνακας σχετίζεται με την εποχή του COVID-19; Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στη θέση των κατοίκων του σκοτεινού χωριού που απεικονίζει ο Βαν Γκογκ στην «Έναστρη Νύχτα» βρισκόμαστε εμείς. Η καραντίνα, ο εγκλεισμός του καθενός από εμάς στο σπίτι μας, η απαγόρευση της κυκλοφορίας, οι σκοτεινές και άδειες πόλεις, θυμίζουν σε πολλά το χωριό που απεικονίζεται στο βάθος του πίνακα. Παράλληλα, ο ίδιος ο Βαν Γκογκ ήταν έγκλειστος κατά τη διάρκεια της δημιουργίας του πίνακα. Η «Έναστρη Νύχτα» πρόκειται για μια σαρωτική θέα της άποψης που αντικρύζει ο καλλιτέχνης στην απομόνωσή του, αλλά και μια ματιά στον τυρβώδη, εσωτερικό του κόσμο. Όλοι βρισκόμαστε σε μια ασταθή ψυχολογικά κατάσταση αυτή την περίοδο. Είναι μία από τις αναπόφευκτες συνέπειες της καραντίνας. Απομονωμένοι, στο δικό μας «Σεν Ρεμί ντε Προβάνς», που δεν αποτελεί άλλο από το ίδιο μας το σπίτι. Ανεξήγητο παραμένει το γεγονός ότι σε μια περίοδο ψυχικού μαρτυρίου ο ζωγράφος κατάφερε να συλλάβει και να απεικονίσει μια από τις δυσκολότερες έννοιες της φύσης. Η αντίληψή του διαπέρασε τα μυστήρια της κίνησης, της ροής και του φωτός. Καθόλη τη διάρκεια της ασταθούς ψυχοσύνθεσής του, ο ζωγράφος βρέθηκε στο ζενίθ της καλλιτεχνικής του δραστηριότητας και δημιουργίας. Για ένα μεγάλο μέρος των δύο τελευταίων χρόνων της ζωής του δεν ήταν σε θέση να εργασθεί λόγω της αρρώστιας του. Κι όμως, τότε φιλοτέχνησε περίπου τα μισά από όσα έργα του έχουν διασωθεί έως σήμερα. Ορισμένες φορές ζωγράφιζε ακόμα και έναν πίνακα την ημέρα, και αυτό μπορεί να συνέβαινε επί πολλές εβδομάδες στη σειρά.
Ευκαιρία είναι λοιπόν και για εμάς να εκμεταλλευτούμε τον άπλετο χρόνο που μας προσφέρεται απλόχερα και η καραντίνα να αποτελέσει μια εποικοδομητική περίοδο γεμάτη δημιουργία, ειδικά τώρα που έχει ήδη ξεκινήσει και η αντίστροφη μέτρηση. Δεν είναι τυχαίο το ότι ο πίνακας αυτός απεικονίζει την ελπίδα. Ακόμα και στη σκοτεινή αυτή νύχτα, μπορεί κάποιος να διακρίνει το φως στα σπίτια. Με τα λαμπερά αστέρια που πλημμυρίζουν το νυχτερινό ουρανό υπάρχει πάντα φως να οδηγεί τον άνθρωπο. Έκδηλη είναι και η αγάπη του καλλιτέχνη για τις δημιουργίες του Θεού, αφού ο συγκεκριμένος πίνακας αποτυπώνει τέλεια, χωρίς ούτε ένα ψεγάδι, τα θαύματα της φύσης. Ο ζωγράφος, μέσα στον εγκλεισμό του, είδε τον κόσμο όπως κανένας άλλος. Και το έκανε Τέχνη. Πολλοί είναι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι η «Έναστρη Νύχτα» έχει θρησκευτικό περιεχόμενο και απεικονίζει μια ιστορία από τη Βίβλο. Συγκεκριμένα, στο βιβλίο της Γενέσεως, ο Ιωσήφ ονειρεύτηκε έντεκα αστέρια, τον ήλιο και το φεγγάρι –τα οποία εδώ φαίνεται να συνενώνονται– που συμβόλιζαν τα αδέρφια και τους γονείς του να γονατίζουν μπροστά του. Είναι γνωστό πως ο Βαν Γκογκ είχε θεολογικές γνώσεις και πως ειδικά στις ταραγμένες περιόδους της ζωής του αναζητούσε λύτρωση στο θείο. Όπως και να’ χει, μπορούμε να βρούμε έναν ακόμη συσχετισμό με τη δύσκολη περίοδο την οποία διανύουμε σήμερα: πολλοί έχουν καταπιαστεί από το Θεό και προσεύχονται για το μεγαλύτερο αγαθό, την υγεία, αγαθό το οποίο επιζητούμε σήμερα όσο ποτέ άλλοτε. Το φλογόσχημο κυπαρίσσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι συμβολίζει όσους έχουν χάσει τη μάχη με τη ζωή και νικήθηκαν από τον κορωνοϊό. Αυτή η αέναη κίνηση που χαρακτηρίζει το πάνω μέρος του πίνακα συμβολίζει την αιωνιότητα και την απεραντοσύνη του ουρανού. Η κύρια πηγή φωτός είναι ο ολοζώντανος ουρανός, τα αστέρια και το μισοφέγγαρο, κάτι που δείχνει ότι στις δύσκολες μέρες που διανύουμε και στα γεγονότα στα οποία καλούμαστε να αντεπεξέλθουμε υπάρχει η ελπίδα, υπάρχει το φως που θα μας οδηγήσει σε ένα καλύτερο αύριο.
«Έναστρη Νύχτα»: Πρόκειται για έναν από τους διασημότερους πίνακες στην ιστορία της Τέχνης. COVID-19: Πρόκειται για έναν ιό που διαμόρφωσε πανηγυρικά την «Π.Κ.» (προ κορωνοϊού) και τη «Μ.Κ.» (μετά κορωνοϊόν) εποχή. Ας δούμε την περίοδο αυτή ως ευκαιρία για δημιουργία. Γιατί η δημιουργική δραστηριότητα δεν είναι δυνατή μόνο στην «έξω ζωή» αλλά και στη ζωή στο σπίτι. Ακόμα και σε ένα άσυλο, όπως απέδειξε περίτρανα ο Βαν Γκογκ, με αυτό το «ενορατικό» –θα λέγαμε– έργο. Γιατί οι νύχτες, ακόμα και μέσα στο σπίτι, εξακολουθούν να είναι έναστρες. Αρκεί να βγούμε λίγο στο μπαλκόνι και να παρατηρήσουμε τον ουρανό. Ίσως τότε να τον δούμε υπό μια διαφορετική οπτική: πιο δημιουργική, πιο καλλιτεχνική, πιο ελπιδοφόρα.
