Του Δημήτρη Τόλια,
Οι συνωμοσιολογικές αφηγήσεις εκμεταλλεύονται τον ζωτικό χώρο που δημιουργούν οι ηθικοί πανικοί σε περιόδους κρίσης και πολλαπλασιάζονται. Όπως ήταν αναμενόμενο, συνέβη και σε αυτή την κρίση του κορωνοϊού. Πολλές και πολυδιάστατες συνωμοσιολογικές αφηγήσεις ξεπρόβαλαν σχετικά με την φύση του ιού. Την ίδια στιγμή όμως, αντίρροπα θα λέγαμε, μια πολιτική διαδικασία ενισχύθηκε στο προσκήνιο που η απόλυτη κυριαρχία της με κάνει ιδιαίτερα αισιόδοξο ως προς την υπέρβαση της συνωμοσιολογικής νοοτροπίας στις κοινωνίες. Πρόκειται για έναν ριζικό μετασχηματισμό του φόβου και της εμπιστοσύνης.
Σε τέτοιες κρίσιμες καταστάσεις που προκαλούν ραγδαίες αλλαγές στην ζωή του ατόμου διεξάγεται ένας μεγάλος αγώνας για την παραγωγή νοήματος. Οι μεταβολές χρήζουν ερμηνείας, απαιτείται ένα εξηγητικό σχήμα που να αιτιολογεί την αλλαγή που συντελείται. Ταυτόχρονα, τα άτομα έχουν ανάγκη για μια έξοδο ασφαλείας, το φως στο τούνελ το οποίο θα τους προσφέρει ένα θεμελιώδες αίσθημα. Εκείνο της ελπίδας, της σιγουριάς, του απόλυτου.
Σε αυτό το σχήμα οι εύπλαστες συνωμοσιολογικές αφηγήσεις «κουμπώνουν». Προσφέρουν αφενός την ερμηνεία, συνήθως με όρους «καλού και κακού» και αφετέρου με τον τρόπο αυτό δίνουν την ελπίδα, μια πλαστή προσμονή για σιγουριά που θα υπερβαίνει την πολυπλοκότητα και την τυχαιότητα της πραγματικότητας. Σύμφωνα και με τον Πιέρ-Αντρέ Ταγκιέφ, το εσωτερικό μας άγχος, η σύγχυση μας για την εξεύρεση νοήματος στο τυχαίο μας καθιστά ευάλωτους στις συνωμοσιολογικές αφηγήσεις. Διότι εάν αναγνωρίσεις τον «κακό» και τον εξουδετερώσεις θα έχεις την ελπίδα πως ο κόσμος που ζεις δεν κυριαρχείται από την τυχαιότητα, μα είναι ελέγξιμος.
Διάφοροι επαγγελματίες συνωμοσιολόγοι ανά τον κόσμο, χρησιμοποιώντας ορθολογικά μεν, πλαστά, ανθεπιστημονικά και υπερ-γενικευτικά επιχειρήματα δε και αποκτούν κέρδος, χρήματα ή αναγνώριση, εκμεταλλευόμενοι την σύγχυση των ανθρώπων που περιεγράφηκε παραπάνω. Η ταχύτητα του διαδικτύου επιτρέπει σε επίδοξους διανομείς, χρήστες στα social media, αρθρογράφους και ιδιοκτήτες μικρών ιστοσελίδων να εκμεταλλευτούν τα αισθήματα φόβου των συμπολιτών τους και να κερδίσουν περισσότερη προσοχή, αναγνωσιμότητα που εύκολα κεφαλαιοποιείται σε οικονομικό κέρδος μέσω διαφημίσεων.
Στη σημερινή περίοδο του κορωνοϊού με την παραπάνω διαδικασία αναπτύχθηκε πλήθος συνωμοσιολογικών αφηγήσεων. Πολλές τέτοιες αφηγήσεις προσπαθούν να παράξουν νόημα σχετικά με την δημιουργία του ιού, ενώ άλλες επιχειρούν να ερμηνεύσουν τις δευτερογενείς συνέπειες, το lockdown, θεωρώντας πως ο ιός δεν υπάρχει, πως οι εκατοντάδες χιλιάδες νεκρών αποτελούν είτε πλαστό, είτε φυσιολογικό στατιστικό αριθμό. Οι αφηγήσεις αυτές μετατρέπουν την συνέπεια σε στόχο. Δηλαδή, για εκείνους στόχος ήταν ο έλεγχος της κυκλοφορίας από κάποια αόρατη ελίτ που κυβερνά τον κόσμο.
Βέβαια, οι συνωμοσιολογικές αφηγήσεις της πρώτης κατηγορίας επικρατούν στον συνωμοσιολογικό λόγο. Εξηγούν την πανδημία, με όρους γεωπολιτικής. Πως είτε η Κίνα σε άλλες αφηγήσεις είτε οι ΗΠΑ, είτε άλλο κράτος κατασκεύασαν τον ιό σε εργαστήριο και τον διέσπειραν με στόχο να πλήξουν εχθρικό κράτος. Αυτή η αφήγηση προσφέρει τον «κακό» και ανυψώνει την ηθική ταυτότητα των «θυμάτων» μιας εμπρόθετης κίνησης του «κακού». Το ερμηνευτικό αυτό σχήμα καταργεί την τυχαιότητα αφού ο κίνδυνος προέρχεται από εμπρόθετη πράξη. Ακόμη, μια αφήγηση που βρίσκει αρκετούς υποστηρικτές, όπως φάνηκε και τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ και άλλους λαϊκιστές πολιτικούς ανά τον κόσμο, είναι εκείνη της εξ ατυχήματος διασποράς ενός κατασκευασμένου ιού. Κοντολογίς, Κινέζοι επιστήμονες υποτίθεται πως κατασκεύαζαν τον ιό ο οποίος ξέφυγε και προκάλεσε την πανδημία.
Οι παραπάνω συνωμοσιολογικές αφηγήσεις δομούνται με το ίδιο μοτίβο «ερμηνεία της μεταβολής», «κακός», «θύμα», «κατάργηση τυχαιότητας». Παρουσιάζουν έλλειψη επιστημονικών ερευνητικών στοιχείων και αποδείξεων και εμφανίζονται με πολυποίκιλα υποκείμενα σε διαφορετικές εκδοχές. Ωστόσο, με τις αφηγήσεις αυτές να έχουν διασπαρεί σε τόσο μεγάλο βαθμό στο κοινωνικό πεδίο, γιατί να είμαι αισιόδοξος;
Αναφέραμε παραπάνω πως στην κρίση αυτή παρατηρείται ένας μετασχηματισμός των αισθημάτων του φόβου και της εμπιστοσύνης. Οι δύο αυτές αισθήσεις βρίσκονται σε διαλεκτική σχέση στην ιδιοσυγκρασία των ατόμων. Η μεταβολή και η σταθεροποίηση αντανακλούν μια αντίστροφη αναλογία εμπιστοσύνης και φόβου. Όσο μικρότερη η εμπιστοσύνη σε εκείνον που ερμηνεύει την αλλαγή τόσο μεγαλύτερος ο φόβος. Ποιοι σήμερα σε αυτή την κρίση διαχέουν εμπιστοσύνη και κατορθώνουν να συμπιέσουν τον φόβο; Οι επιστήμονες και οι ειδικοί. Μέσα σε αυτή την κρίση ο ρόλος των τεχνικών, των ειδικών όχι μόνο έχει γίνει κεντρικός στη πολιτική διαδικασία λήψης αποφάσεων αλλά έχει εξασφαλίσει ταυτόχρονα την έμμεση νομιμοποίηση της κοινής γνώμης. Σύμφωνα με δημοσκόπηση της ΜRB (13/4), 77% του δείγματος δείχνει εμπιστοσύνη στον Σωτήρη Τσιόδρα, έναν λοιμωξιολόγο ο οποίος συνεργάζεται άμεσα με τα θεσμικά όργανα λήψης αποφάσεων. Ο ρόλος των ειδικών στην πολιτική που ενισχύεται από τη δεκαετία του ’80 και μετά έχει συναντήσει σφοδρή κριτική και από σοσιαλιστές και από συντηρητικούς σε σχέση με την νομιμοποίηση των τεχνοκρατών από την πολιτική κοινότητα. Η ασάφεια του ρόλου και της επιρροής τους σε πολλές περιπτώσεις αποτέλεσε εφαλτήριο για την ανάπτυξη της νέας γενιάς των συνωμοσιολογικών αφηγήσεων.
Η σημερινή κρίση αναδεικνύει το πόσο σημαντικός είναι ο ρόλος των τεχνικών, των επιστημόνων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Η ορθολογική στρατηγική αντιμετώπισης των κρίσεων και η παροχή επιστημονικών τεκμηρίων από τους τεχνικούς κερδίζει την εμπιστοσύνη της κοινής γνώμης και ξορκίζει τον φόβο. Και δίχως την υπερπροσφορά φόβου, η μηχανή των συνωμοσιολογικών αφηγήσεων μένει χωρίς καύσιμα.
Οι έννοιες «εγκυρότητα» και «αποδείξεις» αποκτούν σημασία για την κοινή γνώμη που παρακολουθεί μια σωρεία ποικίλων συνωμοσιολογικών αφηγήσεων να μάχονται για λίγη προσοχή. Ο κορεσμός αυτών των αφηγήσεων σε συνδυασμό με την ανάπτυξη στενής σχέσης πολίτη και ειδικού, αναβαθμίζει την κοινωνία, αναβαθμίζει τον πολίτη. Επιπρόσθετα, αναδεικνύεται και η ανάγκη για υπέρβαση του «κρατικού», για στενότερη υπερεθνική συνεργασία και συμβιβασμό για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που ξεπερνούν τη σφαίρα του κρατικού. Επομένως, τα λάφυρα αυτά από την κρίση είναι σε θέση να μετασχηματίσουν την ανθρωπότητα, να αναβαθμίσουν την έννοια του πολίτη, απομαγεύοντας τον κόσμο. Μια ανανεωμένη κοινωνία των πολιτών θα αναδειχθεί, που σε στενή επικοινωνία πλέον με την επιστημονική κοινότητα θα αποτάξει και θα κατατροπώσει εκτός από τον κορωνοϊό και την συνωμοσιολογική νοοτροπία.
Γεννήθηκε το 1998 και μεγάλωσε στον Ωρωπό Αττικής. Είναι προπτυχιακός φοιτητής του τμήματος Πολιτικών Επιστημών στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, ενώ έχει φοιτήσει και για ένα έτος στο ίδιο τμήμα του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι λάτρης της πολιτικής ιστορικής ανάλυσης και έρευνας. Ασχολείται με την ανίχνευση της διαδικασίας διάδοσης και τις επιδράσεις των πολιτικών ιδεών στην κοινωνία τόσο στο παρελθόν όσο και φυσικά στο σήμερα.
