Της Ευαγγελίας Παλαιολόγου,
«Η αρετή είναι εμπόλεμος κατάσταση.
Για να ζούμε ενάρετα πρέπει να παλεύουμε διαρκώς με τον εαυτό μας»
(Ζαν Ζακ Ρουσσώ)
Το πλαίσιο διαμόρφωσης του Διαφωτισμού
Την περίοδο του 17ου αιώνα αναδύθηκε ένα πολιτισμικό, οικονομικό και πνευματικό χάσμα ανάμεσα στη Δυτική και τη Βόρεια και Κεντρική Ευρώπη. Ενώ στη Δυτική Ευρώπη τα γράμματα, οι τέχνες και η οικονομία άνθιζαν, στη Βόρεια και την Κεντρική Ευρώπη οι ρυθμοί ανάπτυξης ήταν αργοί. Βέβαια, ακόμα και στο εσωτερικό των δυτικών κρατών οι καταστάσεις ήταν ανισομερείς. Πιο χαρακτηριστικά, η Μεγάλη Βρετανία είχε ξεκινήσει να αναδεικνύεται ως η μεγαλύτερη εμπορική και ναυτική δύναμη στον κόσμο από τις αρχές του 18ου αιώνα. Το 1688 η αστική τάξη της Μεγάλης Βρετανίας με την «Ένδοξη Επανάσταση», κατόρθωσε να επιβάλλει τη συνταγματική μοναρχία και τον Κοινοβουλευτισμό. Από τότε αποτέλεσε πόλο έλξης όσων στρέφονταν κατά της απολυταρχίας και ήθελαν να ζήσουν τις ελευθερίες που προσέφερε ο Φιλελευθερισμός.
Αντιθέτως, η Γαλλία βρισκόταν σε κατάσταση κρίσης και αβεβαιότητας. Εμπόδιο στις επιδιώξεις της αστικής τάξης στεκόταν το καθεστώς της απολυταρχίας. Η αστική τάξη επεδίωκε να αμφισβητήσει τη μορφή του κράτους, προσπαθώντας να αλλάξει την κατάσταση. Το κλίμα αντιπαράθεσης μεταξύ μοναρχίας και αστών κορυφώθηκε προς το τέλος του 18ου αιώνα, με αποτέλεσμα το 1789 η γαλλική κοινωνία να βρεθεί στη δίνη της Γαλλικής Επανάστασης.
Έτσι, λοιπόν, όλη αυτή η τάση για πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές μεταβολές, η πίστη για πρόοδο, η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης και η αγάπη για τον άνθρωπο ήταν μερικές μόνο από τις εκφάνσεις της ιδεολογίας του Διαφωτισμού, που διαφορετικά ονομάζεται και «Αιώνας των Φώτων».
Οι ιδέες και οι φορείς του Διαφωτισμού
Οι εκφραστές αυτής της ιδεολογίας, οι φιλόσοφοι, βασιζόμενοι στον ορθό λόγο και την ανάλυση των κοινωνικών φαινομένων, πρότειναν λύσεις για τη βελτίωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Όλοι τους ήταν υπέρ της ανεξιθρησκείας και στρέφονταν κατά της μονομέρειας της θρησκείας. Στον τομέα αυτόν σημαντικό πρόσωπο ήταν ο Βολταίρος, ο οποίος μέσα από τα δοκίμιά του υπερασπίστηκε τις αρχές της ελευθερίας του λόγου, την ανεξιθρησκεία και στράφηκε κατά της Καθολικής εκκλησίας, κάτι που τον έφερε σε σύγκρουση με την κρατική εξουσία.
Στον πολιτικό χώρο, οι Διαφωτιστές είχαν ως πρότυπό τους το αγγλικό σύστημα διακυβέρνησης και είχαν επηρεαστεί από τον Τζον Λοκ. Ο Τζον Λοκ διατύπωσε την αρχή του «Κοινωνικού Συμβολαίου» και πρότεινε οι κυβερνήσεις να συγκροτούνται μέσα από μια συμφωνία με τον λαό. Σε περίπτωση που οι κυβερνώντες παραβίαζαν τη συμφωνία, τότε ο λαός είχε το δικαίωμα να αντισταθεί και να προβεί σε μια επανάσταση.
Ένας ακόμα σημαντικός εκπρόσωπος του Διαφωτισμού ήταν ο Γάλλος Μοντεσκιέ, ο οποίος έγραψε το βιβλίο «Το πνεύμα των νόμων». Στο βιβλίο αυτό διατύπωσε τη θεωρία της διάκρισης των εξουσιών σε νομοθετική, εκτελεστική και δικαστική, με στόχο να αποφευχθεί ο κίνδυνος δημιουργίας μιας απολυταρχικής διακυβέρνησης. Η Γαλλική Επανάσταση είχε επηρεαστεί βαθύτατα από τις απόψεις του Μοντεσκιέ. Μάλιστα, το πνεύμα του Διαφωτισμού επηρέασε και διάφορα πολιτικά και πολιτειακά κείμενα της εποχής, όπως τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη.
Οι Διαφωτιστές ασχολήθηκαν και με ζητήματα ελευθερίας και δικαιοσύνης. Ο Ρουσσώ, στο έργο του «Κοινωνικό Συμβόλαιο», δέχεται μόνο τη γενική βούληση ως κυρίαρχη και υποστηρίζει ότι σε αυτήν πρέπει να υποτάσσεται η εκάστοτε κυβέρνηση. Αυτό, όμως, προϋπέθετε την ύπαρξη δημοκρατικών καθεστώτων και τον σεβασμό των νόμων. Το Κοινωνικό Συμβόλαιο του Ρουσσώ δεν εγγυόταν μόνο ελευθερία, αλλά και ισότητα. Ο ίδιος υποστήριζε ότι ισότητα υπήρχε στην κοινωνία πριν δημιουργηθεί ο θεσμός της εξουσίας και της ιδιοκτησίας και ότι για να ξεπεραστεί η κοινωνική ανισότητα θα πρέπει οι άνθρωποι να επιστρέψουν σε μία ενδιάμεση κατάσταση, μεταξύ της φυσικής και της σύγχρονης κοινωνίας.
Οι Διαφωτιστές προώθησαν, επίσης, και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις. Σημαντικό στον τομέα αυτόν ήταν το έργο του Μπεκαρία, ο οποίος στο βιβλίο του «Περί εγκλημάτων και ποινών» αναφέρθηκε στον εξανθρωπισμό της ποινικής δικαιοσύνης. Τέλος, πολλοί εκπρόσωποι του Διαφωτισμού τόνισαν τη σημασία της κατάργησης της δουλείας.
Η διάδοση του Διαφωτισμού και η Εγκυκλοπαίδεια
Όλες οι ιδέες του Διαφωτισμού συνοψίστηκαν στην Εγκυκλοπαίδεια. Πρωτεργάτες της Εγκυκλοπαίδειας ήταν οι Γάλλοι Διαφωτιστές Ντιντερό και Ντ’Αλαμπέρ. Η Εγκυκλοπαίδεια ήταν ένα έργο 33 τόμων και παρουσίαζε πλήθος νέων ιδεών, αντιλήψεων και γνώσεων για διάφορα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά θέματα.
Όπως ήταν φυσικό, οι ιδέες του Διαφωτισμού διαδόθηκαν πρώτα στα ανώτερα στρώματα και στους αστούς. Με την κυκλοφορία, όμως, εκλαϊκευτικών βιβλίων και κειμένων, τα οποία ήταν επηρεασμένα από τις ιδέες του Διαφωτισμού, ξεκίνησαν τα άτομα των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων να εμφορούνται από παρόμοιες απόψεις και ιδανικά. Πολύ σύντομα οι διαφωτιστικές ιδέες ξεπέρασαν τα σύνορα της Γαλλίας και διαδόθηκαν τόσο σε ολόκληρη την Ευρώπη, όσο και έξω από αυτήν.
Βιβλιογραφία
- Δημητρούκας, Ι., Θουκυδίδης, Ι., Μπαρούτας, Κ. (2013). Ιστορία του Μεσαιωνικού και του Νεότερου Κόσμου 565-1815. Αττική, Υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού, σσ.162-168
- Burns, E.M. (2006). Ευρωπαϊκή Ιστορία: ο Δυτικός πολιτισμός και οι Νεότεροι χρόνοι. Αττική, εκδ. Επίκεντρο, σσ.356-370
