Του Σταύρου Νικ. Αμανάκη,
Η σημασία των δημοτικών βιβλιοθηκών και ο ρόλος τους στην κοινωνία στην οποία εκείνες λειτουργούν έχει αναγνωριστεί και αναδειχθεί από την UNESCO με το «UNESCO Public Library Manifesto, 1994». Μεταφράζω από το αγγλικό κείμενο του Μανιφέστου:
«Οι υπηρεσίες των δημοτικών βιβλιοθηκών παρέχονται στη βάση της ισότητας στην πρόσβαση σε αυτές για όλους, ανεξαρτήτως ηλικίας, φυλής, φύλου, θρησκείας, εθνικότητας, γλώσσας ή κοινωνικής θέσης. Συγκεκριμένες υπηρεσίες και αγαθά πρέπει να παρέχονται σε εκείνους τους χρήστες που δε μπορούν, για οποιοδήποτε λόγο, να χρησιμοποιήσουν τις συνήθεις υπηρεσίες και αγαθά, όπως για παράδειγμα γλωσσικές μειονότητες, άτομα με αναπηρία ή άτομα σε νοσοκομεία ή φυλακές».
Αυτή η παράγραφος του Μανιφέστου δείχνει ακριβώς την πάγια ανάγκη εκδημοκρατισμού της γνώσης, μια διαδικασία και ένα δικαίωμα που αφορά κάθε κοινότητα. Σε αυτό το σημείο εισέρχονται ως θεσμός οι δημοτικές βιβλιοθήκες. Είναι οι τοπικές πύλες που παρέχουν πρόσβαση στη γνώση, στη δια βίου μάθηση, στον εκπολιτισμό και στην αισθητική καλλιέργεια των δημοτών.
Ένα εξαιρετικό παράδειγμα τέτοιας βιβλιοθήκης είναι η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη Ηρακλείου. Μία βιβλιοθήκη με σημαντική ιστορία ήδη από την ημέρα της ίδρυσής της, σε μία πόλη με αρκετά υψηλό πολιτιστικό επίπεδο και αναπτυγμένο εδώ και αιώνες το αίσθημα της αγάπης για τα γράμματα και τις τέχνες. Σε αυτό το σημείο μία ιστορική αναδρομή που θα ξεκλειδώσει τη σημασία της βιβλιοθήκης είναι αναγκαία. Ο αποθανών Νίκος Χ. Γιανναδάκης, πρώην έφορος της βιβλιοθήκης, διακρίνει τη λειτουργία της Βικελαίας σε δύο περιόδους. Η πρώτη στα χρόνια 1908-1984 και η δεύτερη, η περίοδος της ακμής, στα 1984-1994, που θα μπορούσε να επεκταθεί και στις μέρες μας με ενδιάμεσο σταθμό τη μεταφορά της βιβλιοθήκης το 2016 στο ανακαινισμένο Μέγαρο Αχτάρικα στην πλατεία Ελευθερίου Βενιζέλου (Λιοντάρια), που στεγάζει τη βιβλιοθήκη από το 1932, με μία παύση για ένα διάστημα δέκα χρόνων.
Η αφετηρία της Βικελαίας γίνεται στα 1908 όταν στη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Ηρακλείου στις 18 Ιουλίου 1908, ο πρόεδρος Αριστείδης Στεργιάδης «καθιστά γνωστόν εις τα μέλη του, ότι ο εν Αθήναις εσχάτως αποθανών λόγιος Έλλην Δημήτριος Βικέλας εκληροδότησε εις τον Δήμο Ηρακλείου την βιβλιοθήκην αυτού». Ο Δημήτριος Βικέλας είναι μία σημαντική μορφή του ελληνικού λογοτεχνικού τοπίου των τελών του 19ου αιώνα και των αρχών του 20ου. Ο συγγραφέας του Λουκή Λάρα (1879) είχε καταγωγή από τη Βέροια και γεννήθηκε στη Σύρο, όμως έζησε και στην Ευρώπη. Οι λόγοι που οδήγησαν τον Βικέλα να δωρίσει τη βιβλιοθήκη του (συνολικά 4.730 βιβλία) δεν είναι ξεκάθαροι, όμως ο Γιανναδάκης εντοπίζει ίσως τις αιτίες αυτής της σπουδαίας απόφασης στον θαυμασμό του Βικέλα στις αρχαιότητες του νησιού, καθώς και στο ενδιαφέρον του για το «Εθνικό Ζήτημα» και το ζήτημα της απελευθέρωσης της νήσου. Στις 4 Μαρτίου 1910 αποκτά τη σημερινή της ονομασία με απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου.
Η Βικελαία δεν είναι σημαντική μόνο λόγω της ιστορίας της και της «καταγωγής» της. Διαθέτει ένα πλούσιο και σπουδαίο αρχειακό υλικό. Όπως με ενημέρωσε η Αντιδήμαρχος Πολιτισμού και Εθελοντισμού του Δήμου Ηρακλείου κα. Αριστέα Πλεύρη, η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη είναι η μόνη βιβλιοθήκη παγκοσμίως που κατέχει αρχείο όλων των κατακτητών της πόλης στην οποία εδρεύει. Στο αρχείο της βιβλιοθήκης ανήκει το Βενετσιάνικο Αρχείο που καλύπτει την περίοδο 1217-1898 (πάνω από 4.000.000 χειρόγραφα), το Τουρκικό Αρχείο Ηρακλείου που αποτελείται κυρίως από χειρόγραφους Κώδικες του Ιεροδικείου Ηρακλείου, χρονικού διαστήματος 230 χρόνων, το Αρχείο της Δημογεροντίας Ηρακλείου, ενός θεσμού που κατοχυρώθηκε με φιρμάνι και ενήργησε στο νησί κατά τα τελευταία σαράντα χρόνια της τουρκικής κυριαρχίας (1858-1900) και το Αρχείο Γερμανικής Κατοχής που αφορά την Κρήτη και εντοπίστηκε στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας. Στο αρχείο της βιβλιοθήκης υπάρχουν εφημερίδες και περιοδικά. Ορισμένα από τα παραπάνω αρχεία βρίσκονται ψηφιοποιημένα στην Ψηφιακή Βιβλιοθήκη Ιστορικών Εγγράφων. Ένα σπουδαίο αρχειακό υλικό αποτελούν τα παλαίτυπα βιβλία που εντοπίστηκαν κατά τη διαδικασία μεταφοράς της βιβλιοθήκης και καταγράφηκαν από το ίδρυμα Αικατερίνης Λασκαρίδη.
Σημαντική συνεισφορά στη διάδοση των τεχνών και των γραμμάτων στο ευρύτερο κοινό αποτελούν οι εκδόσεις της βιβλιοθήκης με συνολικά δέκα κατηγορίες, όπως Φιλολογία, Πρακτικά Συνεδρίων, Συναγωγές Μελετών, Τέχνη, Εκδόσεις Δήμου Ηρακλείου κ.α., ενώ η Βικελαία εκδίδει και το δικό της περιοδικό εδώ και 35 χρόνια, το παλίμψηστον. Ακόμη, τον Μάιο του 2018 συστάθηκε το Εργαστήριο Συντήρησης Παλαίτυπων και Αρχειακού Υλικού με τον πρώτο χρόνο λειτουργίας του να χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος. Το εργαστήριο είναι υπεύθυνο για τη συντήρηση και την αποκατάσταση του αρχείου της βιβλιοθήκης. Η βιβλιοθήκη διοργάνωσε πρόσφατα διεθνές επιστημονικό συνέδριο με τίτλο «Κρητικός Πόλεμος, 1645-1669. Άγνωστες πτυχές», με παράλληλη έκθεση «Κρητικός Πόλεμος, 1645-1669. Τεκμήρια ιστορίας», ενώ μεταξύ άλλων, ενισχύει το έργο της με εκπαιδευτικές δράσεις για μαθητές της Πρωτοβάθμιας και Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης.
Οι βιβλιοθήκες σπουδαίων προσώπων έχουν δωρηθεί στη Βικελαία, μεταξύ των οποίων του Γιώργου και της Μαρώς Σεφέρη (5.500 τίτλοι βιβλίων και 300 τίτλοι περιοδικών), δωρεά της Μαρώς Σεφέρη το 1986, της Έλλης Αλεξίου και του Μάρκου Αυγέρη (1.000 τόμοι βιβλίων), του Ανδρέα Λυσίμαχου Καλοκαιρινού (πάνω από 1.000 τόμοι βιβλίων) κ.α. Φαίνεται λοιπόν ότι από νωρίς έχουν αντιληφθεί τη δυναμική της βιβλιοθήκης αυτής και εμπιστεύονται σε αυτήν τις βιβλιοθήκες τους.
Η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη αποτελεί τη σημαντικότερη περιφερειακή βιβλιοθήκη της χώρας που δεν παρέχει απλώς αναγνώσματα στους δημότες μέσω του δανειστικού τμήματος, αλλά και υλικό για επιστημονική έρευνα. Παρά τα κωλύματα που μπορεί να αντιμετωπίζει και παρά το καθεστώς χρηματοδότησης των δημοτικών βιβλιοθηκών (καθώς ισχύει διαφορετικό καθεστώς χρηματοδότησης από εκείνο των δημόσιων βιβλιοθηκών), παραμένει στο προσκήνιο των εξαιρετικών παραδειγμάτων με προσωπικό που προσπαθεί να παράξει έργο αντίστοιχο της αξίας της, ενώ έχει βραβευτεί από πολλούς φορείς, όπως το Πανεπιστήμιο Κρήτης με το Χρυσούν Μετάλλιο της Συγκλήτου (1998), την Ακαδημία Αθηνών με το Χάλκινο Μετάλλιο της Ακαδημίας (1996), το Πατριαρχείο Αλεξάνδρειας (2011) κ.α. Σε ένα πρώτο επίπεδο επιβεβαιώνει τη σημασία των δημοτικών βιβλιοθηκών τόσο εντός των τοπικών κοινωνιών όσο και εκτός αυτών και σε ένα δεύτερο κατοχυρώνει περαιτέρω τη θέση του Ηρακλείου στον χάρτη των πόλεων που προσφέρουν στα γράμματα και στις τέχνες της χώρας.
Βιβλιογραφία:
Βραχλιώτου, Μαρία, «Η Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη, χθες, σήμερα, αύριο», Βιβλιοθήκες και πληροφόρηση – Ένωση Ελλήνων Βιβλιοθηκαρίων, τευχ. 20, 2008, 45-47. Διαθέσιμο στη Λήκυθο.
Γιανναδάκης, Νίκος Χ., «Η Βικελαία Βιβλιοθήκη ή αλλιώς, μια ακόμα “Μποτίλια στο πέλαγος”». Διαθέσιμο ηλεκτρονικά στην ιστοσελίδα της Βικελαίας Δημοτικής.
Δετοράκης, Θεοχάρης, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο: Μύστις, 1990.
UNESCO, «UNESCO Public Library Manifesto 1994», 1994. Διαθέσιμο στην UNESCO Digital Library.
Γεννήθηκε στο Ηράκλειο της Κρήτης το 1997, όπου και μεγάλωσε. Είναι τελειόφοιτος του Τμήματος Φιλολογίας του ΑΠΘ, στον τομέα Μεσαιωνικών και Νεοελληνικών Σπουδών. Οι μεγάλες του αγάπες είναι η λογοτεχνία, το θέατρο, η ζωγραφική, η μουσική. Κείμενα και ποιήματά του έχουν δημοσιευθεί σε εφημερίδες και περιοδικά του τόπου του.
