Του Οδυσσέα Γραμματικάκη,
Μέσα από την κρίση του κορωνοϊού έχει αναδειχθεί ως πρωταγωνιστής ο ρόλος του κράτους πρόνοιας, το οποίο αν και βρισκόταν πολλά χρόνια παραμελημένο από τις ευρωπαϊκές κυβερνήσεις βρίσκεται τώρα στην πρώτη γραμμή για τη μάχη κατά του ιού. Σε αυτό το άρθρο θα ερευνήσουμε τα διάφορα μοντέλα κοινωνικού κράτους.
Αρχικά, πρέπει να κάνουμε μια σημαντική διάκριση μεταξύ κράτους πρόνοιας και κοινωνικού κράτους. Σύμφωνα με τον καθηγητή Ξενοφών Κοντιάδη (καθηγητής στο Τμήμα Δημόσιας Διοίκησης του Πάντειου Πανεπιστημίου και Πρόεδρος του Κέντρου Ευρωπαϊκού Συνταγματικού Δικαίου), κράτος πρόνοιας είναι εκείνη η μορφή κράτους που συμπεριλαμβάνει την αρχή της κοινωνικής δικαιοσύνης και παρεμβαίνει στην οικονομία για την καλύτερη αναδιανομή του εθνικού εισοδήματος αλλά και να εγγυηθεί καλύτερες συνθήκες διαβίωσης, ενώ το κοινωνικό κράτος είναι ένα υποσύνολο του κράτους πρόνοιας που αναπτύχθηκε στις χώρες της Κεντρικής και Βόρειας Ευρώπης. Κοινωνικό κράτος ορίζεται, επίσης, μόνο εκείνο που έχει κατοχυρώσει συνταγματικά την κοινωνική πολιτική ως υποχρέωση του κράτους, έναντι των πολιτών του, και την εγγύηση του κράτους για εξασφάλιση των βασικών κοινωνικών αναγκών των πολιτών του.
Υπάρχουν 4 είδη κοινωνικού κράτους που συναντάμε στην Ευρώπη:
Μπισμαρκιανό – Συντηρητικό Μοντέλο
Το συναντάμε σε χώρες όπως Γερμανία, Αυστρία, Γαλλία και σε άλλες χώρες της Κεντρικής Ευρώπης. Είναι ένα συντεχνιακό σύστημα το οποίο πήρε το όνομά του από τον Όττο Φον Μπίσμαρκ, ο οποίος το σχεδίασε κιόλας, και στηρίζεται στις επιλεκτικές παροχές του ίδιου. Ο Μπίσμαρκ αντιμετώπιζε σημαντικά προβλήματα με το σοσιαλιστικό κίνημα που βρισκόταν σε άνοδο εκείνη την περίοδο. Θέσπισε αντι-σοσιαλιστικούς νόμους, με απαγορεύσεις συγκεντρώσεων και φυλακίσεις σοσιαλιστών. Παρ’ όλα αυτά, οι σοσιαλιστικές οργανώσεις συνέχιζαν να κερδίζουν έδαφος και το SPD (που κατέβηκε ως ανεξάρτητο κόμμα) κατάφερε να αυξήσει και τις έδρες του στο Ράιχσταγκ. Έτσι, για να κατευνάσει την εργατική τάξη, ο Μπίσμαρκ θέσπισε το πρώτο κράτος πρόνοιας στην Ευρώπη με πατερναλιστικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις, όπως ασφάλεια υγείας, ασφάλεια για εργατικά ατυχήματα και αναπηρίες καθώς και συντάξεις. Σε αυτό το σύστημα, οι εργαζόμενοι έχουν υποχρεωτική ασφάλιση με την καταβολή εισφορών. Το κράτος και η Εκκλησία παίζουν τον πιο σημαντικό ρόλο, καθώς παρέχουν προστασία και συμβάλλουν με κορπορατιστικές ρυθμίσεις. Η διαμόρφωση αυτού του συστήματος έγινε σε μία περίοδο όπου οι σοσιαλιστικές ιδέες αποκτούσαν ολοένα και περισσότερο έδαφος· έτσι, το Μπισμαρκιανό μοντέλο κάλυψης λειτούργησε ως ανασταλτικός παράγοντας για τις κοινωνικές συγκρούσεις και έγινε ένα μοντέλο επικουρικής κάλυψης, ενός πέπλου βοηθείας δηλαδή για να διορθωθούν οι αδικίες του οικονομικού συστήματος.
Αγγλοσαξονικό – Φιλελεύθερο Μοντέλο
Αυτό το μοντέλο βασίζεται στην ιδέα του φιλελευθερισμού και στην παράδοση της φιλανθρωπίας. Το κράτος εξασφαλίζει ένα ελάχιστο επίπεδο διαβίωσης για όλους, χωρίς ωστόσο να διασφαλίζει όλα τα επίπεδα των παροχών. Η κρατική παρέμβαση είναι ελάχιστη και σε αυτό που στοχεύει είναι να ενθαρρύνει τους πολίτες να εισέλθουν στην αγορά εργασίας. Αυτό το μοντέλο το συναντάμε στη Βρετανία, στην οποία το κοινωνικό κράτος γεννήθηκε μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, με τη δημιουργία του NHS (του Εθνικού Συστήματος Υγείας) και την αναφορά του φιλελεύθερου οικονομολόγου Σερ Ουίλιαμ Μπέβεριτζ. Ο Μπέβεριτζ έθεσε τα θεμέλια για τη δημιουργία του κοινωνικού κράτους στη Βρετανία, προτείνοντας όλοι οι εργαζόμενοι να πληρώνουν μία εβδομαδιαία εθνική ασφάλιση και σε αντάλλαγμα θα υπήρχε μια στοιχειώδης κάλυψη σε αρρώστους, ανέργους, χήρους και χήρες και σε συνταξιούχους. Με αυτόν τον τρόπο, ο Μπέβεριτζ θεώρησε ότι θα καλύπτονταν οι στοιχειώδεις ανάγκες σε κάθε άνθρωπο και έτσι εγένετο το NHS, υπό την κυβέρνηση του Εργατικού Κόμματος και πρωθυπουργό τον Κλέμεντ Άτλι. Το NHS θεωρείται ένα από τα σπουδαιότερα έργα ως πρότυπο κοινωνικού κράτους. Το Αγγλοσαξονικό μοντέλο λειτουργεί με βάση την κοινωνική βοήθεια. Αυτό το μοντέλο έχει περιγραφεί ως καθολικό και όντως στην Αγγλία υπάρχει καθολική περίθαλψη για τον NHS, παρ’ όλα αυτά σε άλλες χώρες του κόσμου, ειδικά σε χώρες της Κοινοπολιτείας όπως η Αυστραλία, ο Καναδάς και οι ΗΠΑ, το σύστημα αυτό λειτουργεί περισσότερο με τους όρους της αγοράς παρά με την κρατική παρέμβαση.
Σκανδιναβικό – Σοσιαλιστικό Μοντέλο
Το μοντέλο αυτό αναπτύχθηκε στις Σκανδιναβικές χώρες την εποχή που τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα σε Νορβηγία, Δανία και Σουηδία κάλπαζαν. Η ισότητα και η καθολική πρόνοια είναι οι βασικές αρχές του μοντέλου αυτού. Η κρατική παρέμβαση είναι εντονότερη και από τα δύο άλλα συστήματα και το κράτος μεριμνά για τους πολίτες του, σε όλες τις φάσεις της ζωής του. Η καθολικότητά του, δηλαδή η πρόνοια προς όλους τους πολίτες ανεξαρτήτως φύλου, ηλικίας, καταγωγής καθώς και τα υποσυστήματα του κοινωνικού κράτους, είναι ενιαία. Η προοδευτική φορολογία που ακολουθούν αυτές οι χώρες είναι ο τρόπος χρηματοδότησης του συστήματος αυτού καθώς και η νομιμοποίησή του (από τη στιγμή που όλοι οι πολίτες φορολογούνται ανάλογα με τα εισοδηματικά τους κριτήρια, για να έχουν καλές υπηρεσίες). Ένας εκ των θεμελιωτών του Σκανδιναβικού μοντέλου ήταν ο Πρωθυπουργός της Σουηδίας, Τάγκε Ερλάντερ που κυβέρνησε από το 1946 μέχρι το 1969 και ο πολιτικός του σύμβουλος και μετέπειτα Πρωθυπουργός, Ούλωφ Πάλμε. Αυτοί οι δύο θεωρούνται οι πατέρες του Σκανδιναβικού μοντέλου. Η «Άφθονη Κοινωνία» όπως ονόμασε τη Σουηδία ο οικονομολόγος Τζον Κένεθ Γκάλμπρεϊθ, λόγω της καθολικότητας του συστήματος, έδινε στους Σουηδούς οικονομική ασφάλεια αλλά και κοινωνική αλληλεγγύη.
Μεσογειακό – Παραδοσιακό Μοντέλο
Αυτό το μοντέλο είναι υπολειμματικής κάλυψης και θεωρείται ως το «παραδοσιακό» μοντέλο κοινωνικού κράτους. Οι πελατειακές σχέσεις, η παραοικονομία και η διαφθορά θεωρούνται ο κύριος λόγος για την υποτυπώδη σε σχέση με τα άλλα μοντέλα πρόνοια. Το μοντέλο αυτό χαρακτηρίζεται από τον κορπορατισμό. Στην «κανονική» αγορά εργασίας, οι εργαζόμενοι στην πλειοψηφία τους έχουν σημαντικές παροχές, αλλά την ίδια στιγμή στην «άτυπη» αγορά εργασίας επικρατούν η παραοικονομία και οι πελατειακές σχέσεις και στην οποία οι κοινωνικές παροχές απουσιάζουν εντελώς. Στις Μεσογειακές χώρες έχει παρατηρηθεί ότι ο ρόλος της οικογένειας αντικαθιστά τον ρόλο του κράτους, τόσο στην εργασία όσο και στην υγεία. Στην Ελλάδα, για παράδειγμα, η πρώτη σημαντική κοινωνική πολιτική έγινε από τον Ελευθέριο Βενιζέλο, που όπως και ο Μπίσμαρκ, νιώθοντας την απειλή των σοσιαλιστικών οργανώσεων παραχώρησε κάποια δικαιώματα όπως ασφάλιση εργαζομένων σε περίπτωση ατυχήματος και καθορισμός κανόνων υγιεινής στον χώρο εργασίας, ενώ μετέπειτα δημιούργησε και το Υπουργείο Περιθάλψεως. Τα μεταπολεμικά χρόνια, το ελληνικό κράτος αδυνατούσε να δημιουργήσει το κοινωνικό κράτος που δημιούργησαν άλλα κράτη όπως η Αγγλία ή ακόμη και η γειτονική Ιταλία. Οι μεγάλες τομές έγιναν κατά τα χρόνια της μεταπολίτευσης, με τη θέσπιση του Εθνικού Συστήματος Υγείας με σκοπό την κάλυψη των ιατροφαρμακευτικών και νοσηλευτικών αναγκών όλου του ελληνικού πληθυσμού.
Αυτά είναι τα μοντέλα του Κοινωνικού Κράτους σύμφωνα με τους μελετητές του. Είναι φανερό ότι υπάρχουν τεράστιες διαφορές στην Ευρώπη, διαφορές που εντοπίζονται σε ιστορικούς παράγοντες όπως το μοντέλο που σχεδίασε ο Μπίσμαρκ και οι λόγοι δημιουργίας του (να αναστείλει κοινωνικές συγκρούσεις) αλλά και η δημιουργία του NHS από τον Κλέμεντ Άτλι μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αλλά και σε ιδεολογικούς παράγοντες όπως το Φιλελεύθερο και το Σοσιαλιστικό. Παρ’ όλα αυτά, βλέπουμε τη σημαντική προσφορά του κοινωνικού κράτους σε περιόδους κρίσεων και ειδικά σε περιόδους υγειονομικών κρίσεων, όπως αυτή που ζούμε αυτήν την εποχή.
Βιβλιογραφία
- Μ.Ferrera, Η ανασυγκρότηση του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη – Προοπτικές του κοινωνικού κράτους στη Νότια Ευρώπη, Ελληνικά Γράµµατα, Αθήνα, 1999, σ.44-45
- Όλ. Στασινοπούλου, Κράτος Πρόνοιας, Gutenberg, Αθήνα, 2003, σ. 24
- Κ. Δημουλάς, Χ. Οικονόμου, Βασικές αντιλήψεις, μοντέλα και μετασχηματισμοί του κράτους πρόνοιας με έμφαση στα συστήματα υγείας, Αθήνα, 2012, σ. 57-58
