Της Στεφανίας Αρβανιτάκη,
Οι ανακαλύψεις του νέου κόσμου που έλαβαν χώρα τον 15ο αιώνα ενέτειναν τις εξελίξεις για περαιτέρω διερεύνηση. Ήδη από το 1492, με την ανακάλυψη του Χριστόφορου Κολόμβου είχε αρχίσει να υφίσταται το υπερατλαντικό δουλεμπορικό σύστημα το οποίο ευνοήθηκε ιδιαίτερα στα μέσα του 16ου αιώνα. Το εμπόριο άνθησε και η δημιουργία μιας παγκόσμιας αγοράς ήταν προ των πυλών. Αυτό που χαρακτήριζε την αποικιοκρατική πολιτική που αναπτύχθηκε, το δουλεμπόριο και την ανελεύθερη εργασία ήταν μια σχέση αλληλεξάρτησης. Η κατάκτηση της Αμερικής χάραξε μια νέα πορεία, στη διάρκεια της οποίας πρωτίστως Πορτογάλοι και Ισπανοί (και στη συνέχεια Γάλλοι, Βέλγοι, Βρετανοί κ.λπ.) ανέλαβαν τη μεταφορά πληθυσμού από την Αφρική μέσω του Ατλαντικού προς τη νέα χώρα.
Το τριγωνικό εμπόριο αποδείχθηκε κερδοφόρο και μέσω αυτού επωφελούνταν οι αποικιοκράτες. Για την Αφρικανική Ήπειρο, όμως, οι επιπτώσεις ήταν βαρυσήμαντες στον βαθμό που ορισμένοι ερευνητές ισχυρίζονται πως σημάδια εκείνης της περιόδου έχουν μείνει αναλλοίωτα στον χρόνο και κάνουν αισθητή την παρουσία τους ακόμα και σήμερα.
Για την καλλιέργεια χωραφιών και ζάχαρης χρησιμοποιήθηκε από τους Ευρωπαίους κατακτητές εργατικό δυναμικό Αφρικανών δούλων, το οποίο ήταν αναγκαίο για την παραγωγική διαδικασία και τη μετέπειτα προώθηση των προϊόντων στην αγορά. Η Ελμίνα έχει μείνει στην ιστορία ως ένα κέντρο αγοραπωλησίας σκλάβων που δημιούργησαν οι Πορτογάλοι.
Οι Ευρωπαίοι «κλήθηκαν» να αρχίσουν ένα παιχνίδι σύγκρισης με τους υπόλοιπους λαούς, το οποίο θα κατέληγε στη θεωρία πως οι ίδιοι αποτελούν το ανώτερο ανθρώπινο είδος. Οι διαπιστώσεις πως υπάρχουν διαφορετικά χαρακτηριστικά μεταξύ τους, αποτέλεσαν το έναυσμα για να πάρει σάρκα και οστά η θεωρία της πολυγένεσης. Όσοι είναι θερμοί υπερασπιστές της, τίθενται υπέρ της άποψης πως οι μοναδικοί που είναι απόγονοι του Αδάμ είναι οι λευκοί και πως οι υπόλοιποι λαοί είναι «βάρβαροι», «ξένοι», «καταραμένοι» και ζουν στο σκοτάδι. Συνεπώς, ποιος ο λόγος να προκαλούνται ηθικοί προβληματισμοί σχετικά με την κυριολεκτική χρησιμοποίηση και υποδούλωση των ανθρώπων, που την ίδια στιγμή της γέννησής τους η ύπαρξή τους είναι συνυφασμένη με μια μορφή εξανδραποδισμού;! Κι ας μην υπήρξαν ποτέ αιχμάλωτοι πολέμου… ανήκαν ήδη σε χαμηλότερη ανθρώπινη βαθμίδα και αυτό ήταν αρκετό, καθώς άνοιγε τις πύλες για τη νόμιμη (κακο)μεταχείρισή τους.
Οι κατηγοριοποιήσεις των λαών πραγματοποιούνταν με βάση τις διαφορές ή τα κοινά που είχαν σε σχέση με τους Ευρωπαίους (ο πολιτισμός των οποίων είχε εξυψωθεί όπως και το πνεύμα που το διακατείχε). Μέσω της κοινής ταξινόμησης Αφρικανών και ζωικού βασιλείου, αλλά και εξαιτίας της δομής των κοινωνιών, άρχισε να γίνεται λόγος για αυστηρή φυλετική ιεράρχηση, με τους Αφρικανούς βέβαια να ανήκουν στην κατώτερη φυλή, της οποίας το μέλλον διαγραφόταν κάτω από συνθήκες σκλαβιάς. Η υποστήριξη λοιπόν και από τον κύκλο πολλών διανοούμενων πως η φύση των «Μαύρων» είναι υποδεέστερη από των «Λευκών», δεν άργησε να συνοδευτεί από όρους αρκετά υποτιμητικούς προς το πρόσωπο των Αφρικανών. Οι τελευταίοι αποκαλούνταν «Κάφροι» (άλλοι χαρακτηρισμοί είναι οι παρακάτω: οκνηροί, επίβουλοι, φθονεροί) και αυτή η ονοματοδοσία μαρτυρεί την ύπαρξη της αντίληψης περί ισχυρού και δούλου, των οποίων τα βιολογικά χαρακτηριστικά αλλά και τα ήθη διέφεραν.
Σχετικά με αυτό, αξίζει να αναφερθεί ένα παράδειγμα που αντλείται από τη γεωγραφική πραγματεία του Patrick Gordon. Σε μια περιοχή της Δυτικής Αφρικής, όταν πέθαινε ένα μέλος από την οικογένεια των ισχυρών, υποβάλλονταν σε θάνατο σκλάβοι προς τιμήν αυτού του εξέχοντος προσώπου. Η μαρτυρία αυτή καταδεικνύει σε μεγάλο βαθμό την ανυπολόγιστη σημασία της ζωής των δούλων η οποία εξαγοράζονταν για να καταλήξει ακόμα και στον θάνατο.
Με το πέρασμα των χρόνων, το δουλεμπόριο έλαβε τη μορφή μιας κατεστημένης τάξης πραγμάτων την οποία δεν είχαν το δικαίωμα οι σκλάβοι να αμφισβητήσουν, πόσο μάλλον να ανατρέψουν από τη στιγμή που οι ίδιοι αποτελούσαν κινούμενες σκιές «ελλείψει πνεύματος» που μετατράπηκαν σε σωματικές μηχανές κέρδους για την ισχυροποίηση των αποικιακών δυνάμεων. Το ίδιο το ανθρώπινο είδος έφτασε σε σημείο να κάνει καριέρα με εμπορευματοποίηση ανθρώπινων ψυχών που κινδύνευαν από αφανισμό, πουλώντας την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη ως προϊόν που θα επέφερε απολαβές στις τσέπες πολλών.
Δεν αρμόζει σε κανέναν άνθρωπο να διανύει τη ζωή ενός υποχείριου. Άλλωστε, πώς θα ευημερήσει όντας εξαρτημένος δούλος; Και μιλάω για ευημερία όχι γιατί κρίνεται απαραίτητα η επίτευξή της από τον ίδιο τον άνθρωπο, αλλά γιατί η ευημερία σε σύνδεση με την ελευθερία είναι η περάτωση της ανθρώπινης ύλης και υπόστασης. Ποιο το νόημα να ζούμε σε έναν ανελεύθερο κόσμο; Η όποια ουσία και αξία έχει κιόλας εκμηδενιστεί. Και είναι κρίμα να αχρηστευτεί η έννοια του ιδανικού αυτού, της Ελευθερίας!
Βιβλιογραφία
- Νταγκουνάκης Κυριάκος, Σύγχρονες μορφές δουλείας, Ηράκλειο 2013, σελ: 6, 45-55.
- Σπανού Αμαλία, Η γεωγραφία της ζάχαρης, Μυτιλήνη 2015, σελ: 22-27.
- Σαμαράς Νίκος, Το ζήτημα της δουλείας στον Νεοελληνικό Διαφωτισμό, Θεσσαλονίκη 2018, σελ: 12-14, 41-50, 55-56, 63-67.
- Οδυσσέας Γκιλής, Χρονολόγιο. Δούλοι, δουλεία, Θεσσαλονίκη 2019, σελ: 166-207.
