Του Γιώργου Ναθαναήλ,
Το συγκεκριμένο άρθρο έχει ως στόχο να ασχοληθεί με ένα κλασικό έργο του Ξενοφώντα που φέρει τον τίτλο Ιέρων ή Τυραννικός. Για να γίνει η περιληπτική απόδοση ενός μέρους του έργου, μελέτησα το καθαυτό έργο όπως εκδόθηκε από τις εκδόσεις Πατάκη το 2000. Την εισαγωγή και τη μετάφραση του κειμένου επιμελήθηκε ο Τάσος Βουρνάς, ο οποίος ασχολήθηκε με το έργο τα χρόνια της Χούντας, το οποίο εκδόθηκε τον Ιούλιο του 1973 από τους «Αφοί Τολίδη». Το όνομά του για το καθεστώς ήταν καταραμένο, όπως έλεγε, οπότε τα κείμενά του τα υπέγραφε με ψευδώνυμα. Θα ακολουθήσουμε τη δομή που έχει η ίδια η έκδοση.
Εισαγωγή
Η εισαγωγή θα έλεγα πως για έναν ιστορικό είναι τόσο χρήσιμη όσο και το πρωτότυπο κείμενο. Ο Βουρνάς περιγράφει, ή μάλλον καλύτερα, σκιαγραφεί το προφίλ των τυράννων. Μας εξηγεί πώς και γιατί ένας τύραννος ανεβαίνει στην εξουσία και πώς καταφέρνει να τη διατηρήσει. Μας παραθέτει αναλυτικά ορισμένα κείμενα που μιλούν για το φαινόμενο της τυραννίας. Ξεκινά από τους Τραγικούς και φτάνει ως τον Ηρόδοτο και τον Αριστοτέλη. Κι αφού ο αναγνώστης διαβάσει όλα αυτά, φτάνει στο σημείο που ο Βουρνάς καταπιάνεται με τον συγγραφέα του αρχαίου έργου. Τον Αθηναίο φιλοσπαρτιάτη, Ξενοφώντα, ο οποίος δε μπόρεσε να ζήσει στην τοπική του πατρίδα αφού εξορίστηκε, μαθήτευσε για λίγο κοντά στον Σωκράτη, έγραψε τα τελευταία γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου και για κάποια γεγονότα μετά απ’ αυτόν, και συμμετείχε ενεργά στην εκστρατεία του Κύρου εναντίον του
αδελφού του, Αρταξέρξη Β’. Ο Ξενοφών έγραψε πολλά ακόμη έργα. Ο Ιέρων είναι ένα έργο που μας παραθέτει τον διάλογο του τυράννου των Συρακουσσών, Ιέρωνα, με τον ποιητή Σιμωνίδη. Ο Ιέρων συγκαταλεγόταν στην ομάδα εκείνων των τυράννων που προώθησαν την πνευματική ανάπτυξη των πόλεών τους. Στην αυλή του πολλοί πνευματικοί άνθρωποι κατέφυγαν για να συνθέσουν τα έργα τους, αλλά δε διέφερε ως προς τη φιλαργυρία και την ιδιοτέλεια. Ο Βουρνάς κάνει μια αναφορά πως ο Ιέρων σύστησε την πρώτη οργάνωση παρακολούθησης πολιτών για να προστατέψει την εξουσία του. Βέβαια, αυτήν την πληροφορία δεν τη μαθαίνουμε από το παρόν έργο αλλά από τα Πολιτικά του Αριστοτέλη.
Το κείμενο χωρίζεται σε 11 κεφάλαια, από τα οποία θα εξετάσουμε το 1ο ως προς το ευρύτερο περιεχόμενο, με την παράθεση ορισμένων χωρίων.
«ἡ μὲν γὰρ τυραννίς ἐστι μοναρχία πρὸς τὸ συμφέρον τὸ τοῦ μοναρχοῦντος»
Αριστοτέλης, Πολιτικά, 1279b, 5
Κεφάλαιο I
Στο πρώτο κεφάλαιο εξετάζεται από τον Ιέρωνα και τον Σιμωνίδη ο τρόπος ζωής των τυράννων. Ο μεν Σιμωνίδης προσπαθεί να πείσει τον Ιέρωνα πως ως τύραννος ζει πολύ καλύτερα από τους υπηκόους του. Ο Σιμωνίδης προβάλλει το επιχείρημα πως οι τύραννοι απολαμβάνουν περισσότερες ευχάριστες στιγμές παρά δυσάρεστες. Ο Ιέρων, όμως, θα του δώσει την απάντηση: Οὐχ οὕτως ἔχει, ὦ Σιμωνίδη, ταῦτα, ἀλλ᾽ εὖ ἴσθ᾽ ὅτι μείω πολὺ εὐφραίνονται οἱ τύραννοι τῶν μετρίως διαγόντων ἰδιωτῶν, πολὺ δὲ πλείω καὶ μείζω λυποῦνται. Δηλαδή, οι τύραννοι περισσότερο λυπούνται παρά χαίρονται. Η απάντηση εξέπληξε τον ποιητή και κάπως έτσι ξεκινά η παράθεση επιχειρημάτων για όλες τις απολαύσεις που προκύπτουν από όλες τις αισθήσεις. Ξεκινούν, λοιπόν, από την όραση. Ο Ιέρων λέει πως οι τύραννοι σίγουρα μειονεκτούν σε σχέση με τους απλούς πολίτες ως προς τη θέαση παραστάσεων και όμορφων έργων τέχνης. Ο πολίτης είναι ελεύθερος να γυρίσει τις πόλεις του κόσμου και να δει όλα τα θαυμαστά εκείνα έργα που υπάρχουν σε αυτές. Ο τύραννος, όμως, δε μπορεί να φύγει από την πόλη γιατί υπάρχει ο φόβος είτε να χάσει την εξουσία, είτε εκεί όπου θα βρεθεί να δολοφονηθεί. Συνεπώς, ο φόβος κρατά τον τύραννο καθηλωμένο στην πόλη του. Έτσι, καλεί διάφορους καλλιτέχνες να του παρουσιάσουν τα έργα τους αλλά κι αυτοί, αφού λάβουν την υπέρογκη αμοιβή τους, φεύγουν μακριά από την πόλη όπου αυτός διαφεντεύει.
Ως προς την ακοή, ο Σιμωνίδης θεωρεί πως οι έπαινοι προς τους τυράννους είναι συνεχείς και πως ποτέ κανείς δε θα τολμήσει να μιλήσει άσχημα γι’ αυτούς. Όμως, ο Ιέρων θεωρεί πως: Καὶ τί οἴει, ἔφη, τοὺς μὴ λέγοντας κακῶς εὐφραίνειν, ὅταν εἰδῇ τις σαφῶς ὅτι οἱ σιωπῶντες οὗτοι πάντες κακὰ νοοῦσι τῷ τυράννῳ; ἢ τοὺς ἐπαινοῦντας τί δοκεῖς εὐφραίνειν, ὅταν ὕποπτοι ὦσιν ἕνεκα τοῦ κολακεύειν τοὺς ἐπαίνους ποιεῖσθαι;. Με απλά λόγια, ότι οι έπαινοι βασίζονται στην κολακεία κι ότι ενδόμυχα οι πομποί των επαίνων εύχονται τα χείριστα στους τυράννους.
Στη συνέχεια, ως προς τα αγαθά και πιο συγκεκριμένα την τροφή και το ποτό ο Ιέρων με μια σκέψη που δε με πείθει προσωπικά, θεωρεί πως ακριβώς επειδή οι τύραννοι έχουν όλα όσα θέλουν κάθε μέρα στο τραπέζι τους, δεν αδημονούν για τις γιορτές και τα πλουσιοπάροχα γεύματα που παραθέτονται τότε. Βέβαια, ο Σιμωνίδης έθεσε το ζήτημα πως η ψυχή των τυράννων χαίρεται πολύ περισσότερο που γευματίζει καθημερινά μπροστά σε ένα γεμάτο τραπέζι, αλλά ο Ιέρων τού έθεσε το ερώτημα: Ἦ οὖν ὁρᾷς τι τοὺς τυράννους ἥδιον ἐπὶ τὴν ἑαυτῶν παρασκευὴν ἰόντας ἢ τοὺς ἰδιώτας ἐπὶ τὴν ἑαυτῶν; Δηλαδή, αν βλέπει τους τυράννους να πηγαίνουν με περισσότερη χαρά στο τραπέζι σε σχέση με τους απλούς πολίτες. Ο Σιμωνίδης απάντησε αρνητικά, ενισχύοντας έτσι τον Ιέρωνα στην επιχειρηματολογία του.
Στη συνέχεια, περνούν στο ζήτημα του έρωτα. Ένα λεπτό ζήτημα, για το οποίο ο Ιέρων από την αρχή κατέθεσε πως οι τύραννοι υστερούν πολύ σε σχέση με τους πολίτες. Πιο συγκεκριμένα, παρουσιάζεται η άποψη πως αν κάποιος άνδρας νυμφευφθεί μια γυναίκα κατώτερης τάξης, τότε ο γάμος πέρα από αποτυχημένος χαρακτηρίζεται κι ως εξευτελιστικός. Αντιθέτως, ο άνδρας πρέπει να νυμφευφθεί μια γυναίκα είτε ανώτερης τάξης, είτε της ίδιας. Συνεπώς, ο τύραννος πρέπει να ψάξει έξω από τα τείχη της πόλης του για να βρει γυναίκα προσήκουσα στην κοινωνική του τάξη. Αν βρει νύφη στην πόλη που κυριαρχεί, τότε αυτή σίγουρα θα είναι από κατώτερη τάξη.
Τέλος, γίνεται αναφορά στους εχθρούς και τους φίλους. Ο Ιέρων θεωρεί ωραίο να έχει κανείς τη δύναμη να παίρνει ό,τι θέλει από τους εχθρούς του και προφανώς να μην κάνει το ίδιο και στους φίλους του. Αλλά και πάλι θεωρεί πως οι απλοί πολίτες έχουν φίλους επειδή αυτοί τους αγαπούν, ενώ οι φίλοι του τυράννου μένουν κοντά του γιατί βρίσκονται ανάμεσα στον ίδιο και τον φόβο, τον τύραννο της ανθρώπινης ψυχής.
Δε θα σας παρουσιάσω τα υπόλοιπα κεφάλαια, διότι θεωρώ πως το συγκεκριμένο έργο είναι γεμάτο από όμορφες σκέψεις για τη ζωή και θα ήταν άδικο να σας τις αποκαλύψω. Σήμερα δεν υπάρχουν τύραννοι, με τη μορφή του Ιέρωνα τουλάχιστον. Σας παροτρύνω να το διαβάσετε για να μάθετε πώς ήταν ένας τύραννος στον αρχαίο κόσμο και να γνωρίσετε λίγο καλύτερα το φαινόμενο της τυραννίας της αρχαϊκής εποχής.
Βιβλιογραφία
- Ξενοφώντος, Ιέρων – Η εξομολόγηση ενός τυράννου, εκδ. Πατάκη
