Του Γιώργου Σαλπιγγίδη,
Οι ανθρώπινες κοινωνίες πέρασαν διάφορες φάσεις εξέλιξης. Με την πάροδο του χρόνου άρχισαν να αποκτούν μια κεντρικότερη οργάνωση και πολυπλοκότερες δομές, ενώ παράλληλα αυξάνονταν και οι ανάγκες των ανθρώπων. Οι ανάγκες αυτές καλύπτονταν από την ίδια την κοινότητα μέσω των ανταλλαγών, έτσι οι άνθρωποι έδιναν ως αντάλλαγμα τα πλεονάζοντα αγαθά τους και έπαιρναν αυτά που τους έλειπαν. Αυτό το κάπως δύσχρηστο σύστημα θα διαρκέσει για αρκετές χιλιετίες.
Η μεγάλη αλλαγή θα έρθει με τη χρήση των μεταλλευμάτων ως μέσω εμπορικής συναλλαγής. Κατά την Εποχή του Χαλκού συναντάμε στις Μυκήνες το τάλαντο, μια πλάκα μετάλλου (συνήθως από ορείχαλκο) που είχε σχήμα δέρματος βοδιού, ενώ ζύγιζε περίπου 25 κιλά. Το επόμενο βήμα συντελείται στα τέλη του 8ου αιώνα, όταν φτάνει στο Άργος το σύστημα των οβελών. Οι οβελοί ήταν μεταλλικές ράβδοι (σε σχήμα σούβλας θα λέγαμε σήμερα) που πλέον χρησιμοποιούνταν για τις συναλλαγές. Έξι οβελοί (τόσοι χωράνε σε ένα χέρι ενήλικα) είναι μια δραχμή (η λέξη δραχμή προέρχεται από το ρήμα δράττομαι/δράσσομαι που σημαίνει «πιάνω σφιχτά»).
Η τελευταία φάση της εξέλιξης, για την αρχαία περίοδο, είναι η εμφάνιση των γνωστών μας νομισμάτων. Το νόμισμα ήταν «κομμάτι μετάλλου με σταθερό βάρος και εγγυημένη αξία που χρησιμοποιείται ως βασικό μέσο οικονομικής συναλλαγής, επινοήθηκε στην περιοχή της Λυδίας και της Ιωνίας κατά το δεύτερο μισό του 7ου αι. π.Χ. Ως εγγύηση πιστότητας, αλλά και ως διαβεβαίωση εγκυρότητας, το κερματόμορφο νόμισμα φέρει αποτυπωμένα σύμβολα της εκδούσας αρχής (δηλαδή του άρχοντα ή της πόλης που το εξέδωσε)». Ο όρος προέρχεται από το ρήμα νομίζω (θεωρώ, αναγνωρίζω). Τα μέχρι στιγμής δεδομένα δείχνουν πως το μέταλλο που χρησιμοποιήθηκε πρώτη φορά ήταν το ήλεκτρον, ένα φυσικό κράμα χρυσού και αργύρου. Αργότερα επικρατεί ο άργυρος, αλλά σε κάποιες περιπτώσεις ο χρυσός και ο χαλκός. Πριν προχωρήσουμε πρέπει να υπενθυμίσουμε πως στην αρχαία Ελλάδα και γενικότερα στην περιοχή της Μεσογείου εκείνη την εποχή οι κοινωνίες ήταν οργανωμένες σε πόλεις-κράτη. Έτσι, η κάθε πόλη είχε το δικό της νομισματικό σύστημα. Εμείς εδώ θα εξετάσουμε κάποια από τα χαρακτηριστικότερα.
Αρχαϊκή περίοδος
Τα νομίσματα της αρχαϊκής περιόδου (7ος-6ος αιώνας π.Χ.) στην αρχή χαρακτηρίζονται από μια ατυπική, θα λέγαμε σήμερα, απεικόνιση, δεν έχουν δηλαδή κάποια συγκεκριμένη μορφή. Χαράζονται στην εμπρόσθια όψη διάφορα βαθουλώματα, πολλές μικρές γραμμές ή διάφορα ασαφή σχήματα, ενώ στην οπίσθια όψη υπάρχουν τετράγωνα ή ορθογώνια βαθουλώματα. Περνώντας ο καιρός, η εικόνα τους θα αρχίσει να αποκτά μια πιο συμβολική διάσταση. Εμφανίζονται, πλέον, μορφές που σχετίζονται με την πόλη που έκοψε το νόμισμα. Οι μορφές αυτές είναι είτε ζώα και φυτά που υπάρχουν εκεί, είτε οι θεοί-προστάτες της πόλης. Στην περιοχή της Αίγινας τα νομίσματα έχουν ως σύμβολό τους τη χελώνα, στην Αθήνα την ίδια την θεά-προστάτιδα στον εμπροσθότυπο και τη γλαύκα (κουκουβάγια) στον οπισθότυπο, στην Κόρινθο έχουμε τον Πήγασο, στην Ερέτρια μια αγελάδα και ένα χταπόδι, στη Θράκη τον Ηρακλή με λεοντή στο κεφάλι του κ.ο.κ. Μια τάση εξέλιξης εμφανίζεται στο δεύτερο μισό του 6ου αι. π.Χ., με τις μορφές να έχουν περισσότερη κίνηση στις παραστάσεις τους. Συναντάμε, λοιπόν, σε νομίσματα της Κάτω Ιταλίας τον θεό-προστάτη της πόλης Ποσειδώνα έτοιμο να εκσφενδονίσει την τρίαινά του, στη Μακεδονία βλέπουμε έναν ιππέα σε κίνηση μαζί με τον σκύλο του. Σε αυτό το σημείο πρέπει να επισημάνουμε πως οι πόλεις με έντονη εξωτερική εμπορική δραστηριότητα έχουν μια πιο συντηρητική και αργή εξέλιξη, καθώς τα νομίσματα θα έπρεπε να έχουν μια μόνιμη μορφή, για να υπάρχει μια σταθερότητα και μια γενική αναγνώριση χωρίς πολλές και απότομες αλλαγές. Τα νομίσματα της Αθήνας, της Αίγινας και της Κορίνθου, για παράδειγμα, έχουν αυτά τα χαρακτηριστικά.
Κλασική περίοδος
Κατά την κλασική περίοδο (5ος-4ος αιώνας π.Χ.) επικρατούν δύο «τάσεις». Η πρώτη θέλει τα νομίσματα των πόλεων, όπως είδαμε, με σημαντική εμπορική κίνηση να διατηρούν τις μορφές της αρχαϊκής εποχής και να ακολουθούν μια πιο αργή εξέλιξη. Έτσι η Αθήνα, η Αίγινα κ.ο.κ. δεν παρουσιάζουν σημαντικές διαφορές, τουλάχιστον μέχρι τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. Η δεύτερη «τάση» φέρει έντονο το στοιχείο της ανανέωσης, νέες τεχνικές έρχονται στο προσκήνιο και τα νομίσματα αποκτούν μια πιο εκλεπτυσμένη μορφή. Ένα ακόμη καινούργιο χαρακτηριστικό είναι και η «υπογραφή» των δημιουργών τους πάνω στα νομίσματα, ονόματα όπως ο Εύθυμος, ο Ευαίνετος και ο Κίμων κάνουν την εμφάνισή τους. Οι περιοχές που εντυπωσιάζουν, πλέον, με τις νέες τους κοπές είναι από τη λεγόμενη Μεγάλη Ελλάδα, δηλαδή από τις αποικίες των Ελλήνων στην Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Οι μορφές ζώων και θεών συνεχίζουν να εικονίζονται, ωστόσο τώρα είναι πιο φυσιοκρατικές, όπως στην περίπτωση των νομισμάτων από τις Συρακούσες με τη μορφή της Αρεθούσας, μιας τοπικής γυναικείας θεότητας. Εντύπωση προκαλεί και ένα νόμισμα, επίσης από τις Συρακούσες, που φέρει ένα άρμα με τέσσερα άλογα και έναν αναβάτη, με την αίσθηση της κίνησης να είναι πολύ γλαφυρά αποδοσμένη. Διαφοροποίηση υπάρχει και στην απεικόνιση των κεφαλών. Οι χαράκτες αρχίζουν να χρησιμοποιούν τη μετωπική (ανφάς) χάραξη για την αποτύπωση των μορφών, ενώ παράλληλα υπάρχει και η αποτύπωση της κεφαλής με κατατομή (προφίλ). Οι κεφαλές της Αρεθούσας, που είδαμε παραπάνω, του Ερμή από νόμισμα της Θράκης και του Απόλλωνα από την Αμφίπολη της Μακεδονίας είναι χαρακτηριστικά δείγματα της μετωπικής σχεδίασης. Αξίζει να αναφέρουμε και τις κοπές του Φιλίππου Β´ βασιλιά της Μακεδονίας. Σ’ αυτές συναντάμε μεταξύ άλλων σε ένα αργυρό νόμισμα την κεφαλή του Δία στον εμπροσθότυπο και τη μορφή ενός ιππέα στον οπισθότυπο, ενώ στις χρυσές κοπές του (γενικά τα χρυσά νομίσματα κάνουν την παρουσία τους πιο αισθητή την κλασική περίοδο) έχουμε την κεφαλή του Απόλλωνα και ενός άρματος με τον αναβάτη και δύο άλογα.
Διατρέξαμε εν συντομία τη νομισματική παραγωγή των αρχαίων χρόνων μέχρι και την κλασική περίοδο και είδαμε την εξέλιξη που είχαν τα νομίσματα τόσο στο σχήμα τους, όσο και στις εικονιστικές τους παραστάσεις. Παρατηρώντας τα νομίσματα των εποχών αυτών έρχεται αντιμέτωπος κανείς με τις αντιλήψεις, τις δοξασίες, την οικονομική ζωή και γενικά με τον τρόπο δράσης των ανθρώπων αυτών. Τα νομίσματα, λοιπόν, έχουν πολλές όψεις και όλες είναι χρήσιμες για την έρευνα.
Βιβλιογραφία
- Δημήτρης Πλάντζος, Ελληνική Τέχνη και Αρχαιολογία 1200-30 π.Χ., Εκδόσεις Κάπον, 2016, σσ. 221-223
- Μαντώ Οικονομίδου, Ελληνική Τέχνη Αρχαία Νομίσματα, Εκδόσεις Εκδοτική Αθηνών, 1996, σσ. 13-30
