Της Ιωάννας Παπαγεωργακοπούλου,
Ο Άγγλος Φιλόσοφος Thomas Hobbes (1588–1679) έχει χαρακτηριστεί ως ένας από τους μεγαλύτερους Άγγλους πολιτικούς φιλοσόφους. Η ιδιαίτερα αρνητική αντίληψή του για την ανθρώπινη φύση, η οποία συνίσταται σε εχθρική συμπεριφορά προς τον συνάνθρωπο, τον ωθεί να επιδιώκει να βρει μια λύση στο πρόβλημα της αλληλοεξόντωσης στην οποία καταλήγει αυτή η εχθρότητα. Η παρατήρηση της κοινωνικής πραγματικότητας οδηγεί τον Hobbes να συμπεράνει ότι η φυσική κατάσταση του ανθρώπου συνίσταται ακριβώς στο ένστικτο της αυτοσυντήρησης που τον οδηγεί να επιδιώκει μανιωδώς την επικράτηση και στο φόβο του θανάτου. Η ακόρεστη ανταγωνιστική μανία για εξουσία και κυριαρχία, από την άλλη πλευρά, θέτει σε κίνδυνο τη ζωή των ανθρώπων και καθιστά ανέφικτη την κοινωνική συμβίωση, διότι κάθε συνάνθρωπος αντιμετωπίζεται ως εχθρός. Η ισότητα οδηγεί στον φόβο, επειδή κάθε άνθρωπος γνωρίζει ότι όλοι έχουν το ίδιο φυσικό δικαίωμα να προβούν σε οποιαδήποτε ενέργεια που θα τον εξοντώσει, και ο φόβος στον πόλεμο. Ο φόβος του βίαιου θανάτου καθίσταται μέσο εκλογίκευσης και ωθεί τους ανθρώπους να γίνουν ορθολογιστές για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους μέσα από την πρόνοια. Αυτή η πρόνοια είναι που οδηγεί τους ανθρώπους να προβούν στη σύναψη μιας συμφωνίας που θα εξασφάλιζε την ειρήνη και θα τους έσωζε από την αυτοκαταστροφική και απολίτιστη φυσική κατάσταση.
Ο φιλόσοφος για να θεμελιώσει τη θεωρία του λαμβάνει ως δεδομένο αυτό, ότι δηλαδή όλοι οι άνθρωποι, παρά τις ενδεχομένως διαφορετικές επιθυμίες τους, επιδιώκουν την αυτοσυντήρησή τους. Επειδή η ειρήνη ενισχύει τις πιθανότητες να εξασφαλίσει την αυτοσυντήρηση, η ειρήνη είναι σύμφωνα με αυτόν καλό πράγμα. Ο φιλόσοφος συμπεραίνει στο έργο του De Cive ότι οι μεγάλες και με διάρκεια κοινωνίες ξεκίνησαν μέσα από τον αμοιβαίο φόβο και όχι μέσα από την καλή θέληση. Έχοντας στο μυαλό μας την ανταγωνιστική φύση του ατόμου, μια συμφωνία βασισμένη στην καλή θέληση και πίστη δε θα μπορούσε εκ των πραγμάτων να εξασφαλίσει την ειρήνη, διότι όλοι θα έδιναν προτεραιότητα στο προσωπικό τους όφελος και θα αγνοούσαν τη συμφωνία με την πρώτη ευκαιρία.
Ο Hobbes προβάλλει μία λύση που θα εξασφάλιζε την ευχάριστη και άνετη ζωή που επιδιώκουν οι άνθρωποι και ισχυρίζεται ότι ο μόνος τρόπος να προστατευθούν οι πολίτες από τον αλληλοσπαραγμό είναι η συμφωνία για εκχώρηση όλων των δικαιωμάτων τους σε ένα πρόσωπο ή σε μια συνέλευση ανθρώπων και η αντιπροσώπευσή τους από αυτό το πρόσωπο σύμφωνα με την αρχή της πλειοψηφίας (κοινωνικό συμβόλαιο). Πρόκειται για ένα αμετάκλητο συμβόλαιο, ένα συμβόλαιο οριστικής υποταγής και παραχώρησης όλων των δικαιωμάτων.
Συγκεκριμένα, στο έργο του Leviathan ο Hobbes υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι ορμώμενοι από αυτή τη φυσική τους τάση για ελευθερία και επικράτηση έναντι άλλων θέτουν όρια στην κοινωνική τους συμπεριφορά, δηλαδή προσπαθούν να χαλιναγωγήσουν τα φυσικά πάθη και τις ροπές τους προκειμένου να συμβάλουν στη διασφάλιση μιας πιο ευχάριστης ζωής. Αυτό συμβαίνει, διότι, αν ο καθένας υπάκουε στα ένστικτά του, που σύμφωνα με τον Hobbes οδηγούν στη μεροληψία, την οίηση και άλλα δεινά, και αφηνόταν στη φυσική του κατάσταση θα δημιουργείτο μια κατάσταση αυτοδικίας, βιαιότητας και νομιμοποιημένης αδικίας που τελικά θα οδηγούσε στον θάνατο. Οι άνθρωποι θα διέπρατταν εγκλήματα εις βάρος συμπολιτών τους χρησιμοποιώντας ως πρόσχημα την προστασία τους από κινδύνους. Ο κάθε άνθρωπος, επομένως, προκειμένου να διασφαλίσει ότι δε θα πέσει θύμα κάποιας αδικοπραξίας, που θα δικαιολογείτο από τον αδικοπραγήσαντα ως πράξη ανάγκης, επιβάλλει περιορισμούς στη συμπεριφορά του απέναντι στην πολιτική κοινωνία με την παραχώρηση των κυριαρχικών του δικαιωμάτων σε έναν εκπρόσωπο με την αναγκαία προϋπόθεση, αυτή η παραχώρηση να είναι αμοιβαία για όλους τους ανθρώπους. Αν πάλι οι άνθρωποι έμεναν στη φυσική κατάσταση και την αρχέγονη ελευθερία τους, θα αλληλοσκοτώνονταν στην προσπάθειά τους να επικρατήσουν. Αν δηλαδή, η εξουσία δεν είναι συγκεντρωμένη στα χέρια ενός μονάρχη αυξάνονται οι πιθανότητες να διασαλευθεί η κρατική ενότητα. Η αμοιβαία αυτή οριοθέτηση στη συμπεριφορά των ανθρώπων αποβλέπει στην αυτοσυντήρηση μέσα στο πλαίσιο μιας πολιτικά οργανωμένης κοινωνίας, καθώς ο κυρίαρχος είναι αυτός που θα διασφαλίσει την επιβίωσή τους από μια ενδεχόμενη επίθεση. Αν παραχωρήσουν όλοι όλα τα δικαιώματά τους σε έναν κυρίαρχο, θα δημιουργηθεί μια πανίσχυρη και άτρωτη δύναμη που θα προτάσσει το κοινό καλό, θα επιβάλλει την τήρηση του συμβολαίου και θα διασφαλίζει τελικά την ειρηνική συμβίωση. Για να θέσει τις βάσεις της θεωρίας του βλέπουμε ότι ο Hobbes απογυμνώνει ολοκληρωτικά τον άνθρωπο από κάθε δικαίωμα και ελευθερία που πηγάζει από τη φύση, διότι σύμφωνα με αυτόν η ατομική του υπόσταση διαφαίνεται μόλις αποχωριστεί οτιδήποτε τον συνδέει με την προκοινωνική του κατάσταση και συνάψει το συμβόλαιο υποταγής.
Ο εκπρόσωπος αυτός, λοιπόν, ενώνει την ατομική βούληση του κάθε ανθρώπου σε μία ενιαία βούληση σχηματίζοντας ένα ενιαίο πρόσωπο, την Πολιτική Κοινότητα. Φορέας της Πολιτικής Κοινότητας είναι ο κυρίαρχος, ο οποίος αποκτά τη δύναμή του είτε με επιβολή φυσικής βίας (πολιτική κοινότητα μέσω απόκτησης) είτε με συμφωνία των ανθρώπων (πολιτική κοινότητα μέσω θέσμισης), ο Λεβιάθαν. (Ο Λεβιάθαν, που είναι και ο τίτλος του βιβλίου, ήταν στην Παλαιά Διαθήκη ένα μυθικό τέρας). Και στις δύο περιπτώσεις οι άνθρωποι παραχωρούν τις εξουσίες τους στον αντιπρόσωπό τους από φόβο. Η μόνη διαφορά που υφίσταται έγκειται στο πρόσωπο που αποτελεί αντικείμενο φόβου: στην περίπτωση της απόκτησης οι άνθρωποι φοβούνται τον κυρίαρχο, ενώ στην περίπτωση της θέσμισης ο ένας τον άλλον. Ο κυρίαρχος αποκτά τη δύναμη όλων χωρίς καμία υποχρέωση (τουλάχιστον εκ πρώτης όψεως). Οι άνθρωποι, επομένως, σχηματίζουν κοινωνίες υπό το κράτος του κυρίαρχου, επειδή φοβούνται τον αλληλοσπαραγμό που θα προκληθεί με την αβίαστη ενεργοποίηση της φυσικής τους κατάστασης. Ο λόγος για τον οποίο ακριβώς οι άνθρωποι συμφωνούν να παραχωρήσουν τα δικαιώματά τους σε ένα άλλο πρόσωπο είναι η ασφάλεια που προσδοκούν να τους χαρίσει αυτό το πρόσωπο.
Συνεπώς, ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι οι άνθρωποι στο στάδιο πριν την κοινωνική οργάνωση διακατέχονται από ανταγωνισμό και επιθετικότητα που οδηγεί στη μοχθηρία και τον πόλεμο. Η λύση που προβάλλεται είναι οι άνθρωποι να παραχωρήσουν τα κυριαρχικά τους δικαιώματα σε ένα πρόσωπο ή μια συνέλευση προσώπων με το σκεπτικό ότι, αν ο καθένας ασκεί ανεξέλεγκτα τα δικαιώματα που του έχει χαρίσει η φύση, αναπόδραστα επέρχεται ο θάνατος. Αυτό το κυρίαρχο πρόσωπο έχει ελευθερίες που όμως επιβάλλεται να συνδράμουν στην περιφρούρηση και παγίωση της ειρήνης. Τέλος, στα πλαίσια του κοινωνικού συμβολαίου το φυσικό δίκαιο συνυπάρχει με το θετικό και το συμπληρώνει, όπως και ο φιλελευθερισμός του Hobbes συμπορεύεται με τον απολυταρχισμό του, μια και στο κέντρο είναι το άτομο και όχι η πόλη ή η κοινωνία.
Βιβλιογραφική επιλογή
- Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης, Νεότερη πολιτική θεωρία, Αθήνα-Κομοτηνή: Αντ. Ν. Σάκκουλα, 2000.
- Παύλος Σούρλας, Justi atque injusti scientia – Μια εισαγωγή στην επιστήμη του δικαίου, Αθήνα: Αντ. Σάκκουλας, 1995.
- Σταύρος Τσακυράκης, Οι καταβολές του συνταγματικού φιλελευθερισμού στο έργο των Hobbes και Locke, Αθήνα: ΙΣΕ, 1992.
- Τόμας Χομπς, Λεβιάθαν, τ. Α΄ Αθήνα: Γνώση, 1989, Μέρος Δεύτερο.
- Alan Ryan, “Hobbes’s political philosophy”, in T. Sorell, The Cambridge Companion to Hobbes, Cambridge: Cambridge University Press, 1996.
- George Sabine, A Ηistory of Political Theory, 3η εκδ., London, 1963
Γεννήθηκε το 2001 στο Μαρούσι και κατάγεται από τη Ναύπακτο. Είναι πρωτοετής φοιτήτρια στο τμήμα Νομικής του ΕΚΠΑ, ενώ παράλληλα έχει συμμετάσχει σε πανευρωπαϊκές ημερίδες, όπως το Euroscola μέσα από διαγωνισμούς έκθεσης. Κατέχει την αγγλική και γερμανική γλώσσα, ενώ παρακολουθεί διαρκώς επιστημονικά συνέδρια και σεμινάρια. Στον ελεύθερό της χρόνο ασχολείται με τον εθελοντισμό, τη μουσική, το debate και τα ταξίδια. Η αρθρογραφία αποτελεί αναπόδραστη συνέπεια της αγάπης της για το λόγο και ιδιαίτερα το γραπτό λόγο.
