Του Άγγελου Μεταλλίδη,
Το χρονικό σημείο από το οποίο ο ιστορικός μπορεί να ξεκινήσει μια ιστορία που να ονομάζεται νεότερη ελληνική, απασχόλησε ανθρώπους του χώρου ήδη από τον 19ο αιώνα. Η πρώτη άποψη διατυπώθηκε από τον Νίκο Σβορώνο και τον Απόστολο Βακαλόπουλο. Απαρχή του νέου ελληνισμού θεωρήθηκε το 1204 ως η ημερομηνία της κατάκτησης της βυζαντινής αυτοκρατορίας από τους Φράγκους. Οι εν λόγω ιστορικοί θεωρούν ότι με τον τρόπο αυτόν πραγματοποιήθηκαν θεμελιώδεις μεταβολές σε όλους τους τομείς, αρκετά σημαντικές ώστε η ημερομηνία να θεωρηθεί πέρασμα σε μια νέα περίοδο. Τέτοιες μεταβολές ήταν η αποκέντρωση της κεντρικής εξουσίας, η ανάπτυξη μιας μεσαίας τάξης και η χρήση του όρου Έλληνας, με τη σημασία όχι του ειδωλολάτρη.
Ο Βακαλόπουλος στους παραπάνω παράγοντες θα προσθέσει και την ανάδειξη μιας λαϊκής κουλτούρας η οποία μπορούσε, σύμφωνα πάντα με τον ίδιο, να θεωρηθεί νεοελληνική. Άλλα χαρακτηριστικά που παρατηρούνται μετά το 1204 είναι η ανάπτυξη φεουδαρχικών σχέσεων και ο διοικητικός κατακερματισμός. Πάντως και οι δύο αυτό που θέλουν να τονίσουν είναι λιγότερο ότι το 1204 γίνεται ένα πέρασμα στη νέα ελληνική ιστορία, αλλά ότι από το 1204 και έπειτα ο ελληνισμός χάνει τα μεσαιωνικά χαρακτηριστικά και οδηγείται προς τη νεωτερικότητα.
Η δεύτερη άποψη είναι αυτή που έχει κυριαρχήσει εδώ και πολλά χρόνια στον χώρο των πανεπιστημίων και γι’ αυτό ονομάζεται και ακαδημαϊκή. Θεωρεί απαρχή του νέου ελληνισμού την άλωση της πόλης από τους Οθωμανούς. Το γεγονός αυτό ήταν ένα από τα πιο σημαντικά στον χώρο των Βαλκανίων εκείνη την εποχή και γι’ αυτό θεωρήθηκε ορόσημο. Η συγκεκριμένη εκδοχή έχει κυριαρχήσει στον ακαδημαϊκό χώρο και είναι αυτή που διδάσκεται στα περισσότερα πανεπιστήμια του κόσμου. Μικρές διαφοροποιήσεις υπάρχουν ως προς τον χωρισμό των υποπεριόδων ανάλογα με τον καθηγητή που διδάσκει και το πανεπιστήμιο.
Τα τελευταία χρόνια η παραπάνω θέση χάνει κάποιους από τους υποστηρικτές της και αρχίζει να αποκτά απήχηση μια άλλη άποψη, που τοποθετεί την αρχή του νέου ελληνισμού στις αρχές του 19ου αιώνα. Η άποψη αυτή διατυπώθηκε από τον Ιωάννη Κολιόπουλο. Ο Κολιόπουλος στήριξε τη θέση του στον όρο εσωτερικότητα και νέος, όπως αυτοί οι οροί περιγράφονται στη δυτική Ευρώπη και αποδίδουν συγκεκριμένα χαρακτηριστικά. Ένα από τα πιο σημαντικά, σύμφωνα με τον Κολιόπουλο, είναι η ανάπτυξη της εθνικής συνείδησης, η οποία είναι βασική για να θεωρήσουμε ότι αρχίζει η νεωτερικότητα.
Η εθνική ιδεολογία εμφανίστηκε στην Ευρώπη τον 18ο αιώνα, στην Ελλάδα όμως αρκετά αργότερα τον 19ο αιώνα. Γύρω στο 1800 περίπου αρχίζει να εμφανίζεται μια μεσαία τάξη, η οποία έχει συνειδητοποιήσει τη θέση της και θα ξεκινήσει να διεκδικεί έναν πολιτικό ρόλο. Ένα τρίτο στοιχείο είναι η παροχή παιδείας που δεν προέρχεται από εκκλησιαστικούς κύκλους. Όλα τα παραπάνω στη δυτική Ευρώπη εμφανίστηκαν αρκετά νωρίτερα, γι’ αυτό εκεί ο όρος «νεότερος» μπορεί να χαρακτηρίσει και πιο πρώιμες φάσεις. Αντίθετα, όσον αφορά τους Έλληνες τίποτα από τα παραπάνω δεν υπήρχε πριν τον 19ο αιώνα.
Ο καθηγητής Κώστας Κωστής προτείνει για αρχή της νέας ελληνικής ιστορίας τον 17ο αιώνα, με κριτήριο τις αλλαγές που γίνονται στο εσωτερικό της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Όπως και στην περίπτωση της βυζαντινής αυτοκρατορίας τον 13ο αιώνα, έτσι και η οθωμανική διοίκηση την περίοδο αυτήν αρχίζει να γίνεται όλο και πιο αποκεντρωμένη, με την εμφάνιση τοπικών ελίτ όπως οι Φαναριώτες. Ο καθηγητής ιστορίας Πέτρος Πιζάνιας προκρίνει την περίοδο κοντά στο 1400, με κριτήριο τη μεταστροφή του όρου Έλληνας από κάτι αρνητικό σε κάτι παρόμοιο με αυτό που δηλώνει και σήμερα, ενώ ακόμα ο όρος Έλληνας θα είναι διακριτός τώρα από τον όρο Ρωμαίος.
Βιβλιογραφία
- Η ιστορία των νέων Ελλήνων. Από το 1400 έως το 1820, Πιζάνιας, Αθήνα 2014
- Ιστορία του νέου ελληνισμού κατά τη διάρκεια της οθωμανικής πολιτικής κυριαρχίας, Παπασταματίου, Κοτζαγιώργης, Θεσσαλονίκη 2016
- Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας, Κωστής, εκδ. Πατάκης, 2018
