Της Ανδριάνας Γιαντούρη,
Το ανθρώπινο ένστικτο ανέκαθεν λειτουργούσε σαν οδηγός επιβίωσης του ανθρώπου, εξασφαλίζοντας την επιβίωση και αναπαραγωγή του είδους, ανάγκες που, παρά την τεράστια βιολογική μας εξέλιξη, παραμένουν θεμελιώδεις. Μπροστά, λοιπόν, στην ανάγκη για διαιώνιση του είδους ο ανθρώπινος οργανισμός (όπως και όλα τα είδη) ανέπτυξε διάφορους μηχανισμούς προκειμένου να αντιμετωπίσει τον εκάστοτε εχθρό που εμφανιζόταν στον δρόμο του.
Ο πιο βασικός μηχανισμός που ακολούθησε τον άνθρωπο (και τα ζώα) σε όλη την εξέλιξη του μέχρι και σήμερα είναι η αντίδραση «μάχης ή φυγής». Θα την χαρακτήριζε κανείς ως μια έκρηξη συναισθηματικών, ψυχολογικών και φυσιολογικών αλλαγών που στόχο έχουν να προετοιμάσουν τον οργανισμό είτε για επίθεση εναντίον του εχθρού είτε για αποφυγή του. Το 1920 ο Αμερικανός Φυσιολόγος Walter Cannon πρώτος περιέγραψε μια σειρά ταχέων αντιδράσεων από ζώα που υποβλήθηκαν σε καταστάσεις που έπρεπε είτε να τραπούν σε φυγή είτε να μείνουν και να παλέψουν για την ζωή τους.
Τι συμβαίνει λοιπόν στον οργανισμό κατά την αντίδραση μάχης ή φυγής;
Σε συναισθηματικό επίπεδο αισθανόμαστε έντονο φόβο, θυμό ή αγωνία, ενώ ψυχολογικά είμαστε σε θέση να πάρουμε πολύ γρήγορα αποφάσεις.
Σε επίπεδο φυσιολογίας, ως αντίδραση στο οξύ στρες, το συμπαθητικό νευρικό σύστημα του σώματος ενεργοποιείται και διεγείρει τα επινεφρίδια που εκκρίνουν τις ορμόνες-κατεχολαμίνες, κυριότερες των οποίων είναι η αδρεναλίνη και η νοραδρεναλίνη. Αποτέλεσμα της δράσης αυτών είναι:
- Η αύξηση των καρδιακών παλμών και αναπνοών, που εξασφαλίζουν οξυγόνο και ενέργεια για την μέγιστη απάντηση στον κίνδυνο.
- Οι διεσταλμένες κόρες, για καλύτερη παρατηρητικότητα και αντίληψη του χώρου.
- Χλωμό δέρμα, ώστε η αιματική ροή του δέρματος να μειωθεί και περισσότερο αίμα να αξιοποιηθεί για την αιμάτωση του εγκεφάλου και των μυών των άνω και κάτω άκρων.
Ωστόσο, πως ένα ένστικτο που βασίστηκε στην ζωή των αρχαίων προγόνων μας βρίσκει εφαρμογή στον σύγχρονο τρόπο οργάνωσης του ανθρώπινου είδους;
Για πολλές χιλιάδες χρόνια, το ένστικτο της «μάχης ή φυγής» βοήθησε τον άνθρωπο των σπηλαίων να αντιμετωπίσει κινδύνους απλούς και προφανείς, όπως η επίθεση ενός άγριου ζώου ή ενός ανθρώπου από άλλη φυλή.
Η ζωή όμως από τότε μέχρι σήμερα σαφώς και έχει γίνει πιο περίπλοκη και οι πολιτισμικές και τεχνολογικές συνιστώσες έχουν επιφέρει μία διαφορετική προσέγγιση στην λέξη άνθρωπος καθώς και στην ατομική, κοινωνική και επαγγελματική του υπόσταση. Με τα νέα δεδομένα, όταν πρόκειται να παρουσιάσεις μια εργασία στο σχολείο ή στον χώρο εργασίας σου, η αντίδραση αυτή ενεργοποιείται προκαλώντας μεγάλη νευρικότητα, εφίδρωση στις παλάμες και αυξημένους χτύπους της καρδιάς. Επίσης, μερικές φορές ακούμε στις ειδήσεις για μητέρες που προκειμένου να σώσουν το παιδί τους έκαναν υπεράνθρωπες πράξεις, όπως να σηκώσουν ένα αυτοκίνητο από πάνω του ή να πέσουν στις φλόγες για να το σώσουν. Αλλά και στους στρατιώτες σε καιρό πολέμου ενεργοποιείται το σύστημα «μάχης ή φυγής» προκειμένου να επιβιώσουν κάτω από αυτές τις τρομαχτικές συνθήκες.
Αξίζει, ωστόσο, να σημειωθεί ότι η ενεργοποίηση του συστήματος δεν αφορά μόνο πραγματικές αλλά και φανταστικές απειλές. Οι φοβίες αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα, καθώς σε ένα άτομο με υψοφοβία το σώμα εκπέμπει σήμα κινδύνου, οι χτύποι της καρδιάς και η αναπνοή του αυξάνονται γεγονός που μπορεί σε τελικό στάδιο να προκαλέσει μια κρίση πανικού. Γι΄αυτό, μάλιστα, η αντίδραση «μάχης ή φυγής» αποτελεί αντικείμενο μελέτης του κλάδου της ψυχιατρικής με σκοπό την αντιμετώπιση του πρόσθετου στρες και την εξασφάλιση ενός πιο υγιεινού τρόπου ζωής για τους ασθενείς με φοβίες.
Take home message
Ο αγώνας για την επιβίωση μας ως ζώα, έπειτα ως homo sapiens και σήμερα ως άνθρωποι σίγουρα δεν καθοδηγείται ακριβώς από τον ίδιο σύστημα συμπεριφορών και αποκρίσεων. Ακόμα και στο σύστημα «μάχης ή φυγής» υπάρχει διαφορετική προσέγγιση σήμερα και μπορώ να πω ότι η αποδοτικότητα του δεν είναι σε καμία περίπτωση η ίδια σε σχέση με το παρελθόν. Ενδεχομένως τα επόμενα χρόνια το ένστικτο αυτό να μην βρίσκει καμία εφαρμογή στον τρόπο που θα εξελιχθεί η κοινωνία μας (όπως και άλλα πολλά εξελικτικά κατάλοιπα που πλέον δεν έχουν κάποιο αντίκτυπο πάνω μας, π.χ. ο κόκκυγας) και ο άνθρωπος να βρει ένα νέο, πιο αποδοτικό τρόπο να προσαρμόζεται στις διάφορες απειλές που εμφανίζονται!
Γεννήθηκε στις 16 Δεκεμβρίου '99 στην Κομοτηνή και σπουδάζει Ιατρική στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Μιλάει Αγγλικά και Γερμανικά ενώ λατρεύει τα ταξίδια, έχοντας εξερευνήσει 10 Ευρωπαϊκές χώρες μέχρι στιγμής. Συμμετείχε στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα «EUROSCOLA» στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο του Στρασβούργου. Ασχολείται με το τρέξιμο, το Taekwondo και διάφορες εκδηλώσεις ιατρικού περιεχομένου.
