Της Σεβίνας Γιαννιού,
Το Δίκαιο διαρθρώνεται από πλήθος αρχών που βοηθούν στην ερμηνεία του και στην ορθή απονομή του. Πολλές από τις αρχές αυτές είναι τόσο σπουδαίες και θεμελιώδεις, ώστε, αν και νομικές, μπορούν να δώσουν έδαφος σε φιλοσοφικές ή λογοτεχνικές αναζητήσεις, ακόμα και να αναχθούν σε στάσεις ζωής. Μια τέτοια αρχή είναι και η «εν αμφιβολία υπέρ της ελευθερίας», το πνεύμα της οποίας αξίζει να συμβουλεύει τα κίνητρα και τη δράση μας.
Ας πάρουμε όμως το περιεχόμενο αυτής της αρχής… από την αρχή:
Σύμφωνα με το άρθρο 25 του Συντάγματος, κάθε είδους περιορισμοί των δικαιωμάτων που μπορούν να επιβληθούν σε αυτά, πρέπει να προκύπτουν είτε απευθείας από το Σύνταγμα, είτε από το νόμο, αν υπάρχει επιφύλαξη της διάταξης υπέρ αυτού. Φυσικά, αν κάποιο δικαίωμα κατοχυρώνεται ανεπιφύλακτα, τότε δε μπορεί να τεθεί σε αυτό κάποιος περιορισμός.
Πράγματι, με μια προσεκτικότερη ανάγνωση του Συντάγματός μας, μπορεί κανείς να παρατηρήσει πως πολλές διατάξεις του που κατοχυρώνουν ατομικά δικαιώματα, καταλήγουν σε επιφυλάξεις υπέρ του νόμου. Η ίδια δηλαδή η συνταγματική διάταξη που κατοχυρώνει το δικαίωμα, προβλέπει τη δυνατότητα περιορισμού και ειδικής ρύθμισης του δικαιώματος αυτού από τον κοινό νομοθέτη. Για παράδειγμα, στο άρθρο 5 του Συντάγματος ορίζεται ότι «η προσωπική ελευθερία είναι απαραβίαστη. Κανένας δεν καταδιώκεται ούτε συλλαμβάνεται ούτε φυλακίζεται ούτε με οποιονδήποτε άλλο τρόπο περιορίζεται, παρά μόνο όταν και όπως ορίζει ο νόμος».
Μεταξύ της συνταγματικής κατοχύρωσης ενός ατομικού δικαιώματος και του περιορισμού του δικαιώματος αυτού από το νομοθέτη, υπάρχει σχέση κανόνα-εξαίρεσης. Η εξαίρεση αυτή, προβλέπει μεν μια ειδικότερη ρύθμιση του κανόνα, δε μπορεί όμως να καταργήσει την ίδια την κατοχύρωση του δικαιώματος από το Σύνταγμα. Σημαίνει απλώς πως σε κάποιες περιπτώσεις δικαιολογείται η απόκλιση από τον κανόνα. Αν υπάρχει βεβαιότητα ότι η απόκλιση που εισάγει ο νόμος δεν είναι δικαιολογημένη, τότε αυτός, ως αντισυνταγματικός, δεν εφαρμόζεται. Αντίθετα, αν η εξαίρεση από τη Συνταγματική επιταγή που επέβαλε ο νόμος δικαιολογείται, τότε αυτός εφαρμόζεται. Τι συμβαίνει, όμως, στις περιπτώσεις εκείνες που υπάρχουν αμφιβολίες ως προς το «δικαιολογημένο» της εξαίρεσης; Ο νόμος που την εισήγαγε θα πρέπει να εφαρμοστεί ή όχι;
Η απάντηση στο ερώτημα αυτό είναι αρνητική και δίνεται από την αρχή «εν αμφιβολία υπέρ της ελευθερίας», ένα «εργαλείο» που βοηθά στην ερμηνεία των διατάξεων που κατοχυρώνουν ατομικά δικαιώματα και στην αποσαφήνιση της σχέσης μεταξύ της εξαίρεσης και του κανόνα.
Σύμφωνα, δηλαδή με την αρχή αυτή, όταν υπάρχει αμφιβολία σχετικά με το αν ο νόμος που περιορίζει ατομικό δικαίωμα είναι αντίθετος προς τις συνταγματικές επιταγές και δε μπορεί να εξαχθεί κάποια βέβαιη κρίση ως προς τη συνταγματικότητά του, ο νόμος αυτός θεωρείται αντισυνταγματικός και, άρα, μη εφαρμοστέος στη συγκεκριμένη περίπτωση.
Επομένως, εν αμφιβολία, θα ισχύσει ο κανόνας (το Σύνταγμα) έναντι της εξαίρεσης (του νόμου). Διατηρείται, έτσι, η υπέρτερη ισχύς του κανόνα έναντι της εξαίρεσής του. Η συνταγματική κατοχύρωση της ελευθερίας τίθεται ως κανόνας και ως εξαίρεση ο περιορισμός της, όπως αυτός επιβάλλεται από κάποια ιεραρχικά κατώτερη πηγή δικαίου.
Φαίνεται, λοιπόν, πως σε συνταγματικό επίπεδο όχι μόνο η προφανής κατάλυση των δικαιωμάτων μας, αλλά έστω και η παραμικρή αμφιβολία ότι αυτά θα μπορούσαν να θιγούν, δε γίνεται ανεκτή. Κανόνας είναι η ελευθερία μας και όλες οι εξαιρέσεις που θα μπορούσαν να την απειλήσουν, παραμερίζονται.
Όπως, όμως, στο Δίκαιο, έτσι και στη ζωή, δεν είναι όλα με την πρώτη ματιά τόσο προφανή, ώστε να μας οδηγούν σχεδόν από μόνα τους σε λύσεις και απαντήσεις. Πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις δεν είναι πάντα ξεκάθαρο αν είναι σύμμαχοι ή εχθροί της προσωπικής μας ελευθερίας. Πολλοί μάλιστα από αυτούς μπορεί να συστηθούν ως σύμμαχοί της, αλλά στην πραγματικότητα να την υποσκάπτουν. Άλλοι πάλι μπορεί να βρίσκονται μέσα μας και να τρέφονται από την ίδια μας την ψυχολογία.
Διότι, πολλές φορές, ακόμα και στην καθημερινή ζωή μας (μάλλον, ιδίως σε αυτήν), συνθήκες φέρνουν την προσωπική (σωματική, ψυχική, πνευματική) ελευθερία μας σε θέση επισφαλή και αμφιβολίες δημιουργούν ομιχλώδη σκηνικά που την κάνουν δυσδιάκριτη. Και δεν είναι πάντα εύκολο να προτάσσουμε αυτήν, ιδίως αν δεν έχουμε αποδείξεις, παρά μόνο απλές ενδείξεις ότι κάτι μπορεί να την προσβάλει. Και τότε προκύπτουν διλήμματα στα οποία η μία απάντηση είναι πάντα η ελευθερία. Η δική μας, ή κάποιου άλλου, για τον οποίο θα πρέπει να διαλέξουμε εμείς. Σε αντίθεση, όμως, με το Δίκαιο, δεν έχουμε τόσο ανεπτυγμένους και αποτελεσματικούς μηχανισμούς για να αποβάλουμε τους πιθανούς εχθρούς της ελευθερίας μας και να τη διαφυλάξουμε.
Και εδώ ακριβώς είναι που η αρχή “in dubio pro libertate” (εν αμφιβολία υπέρ της ελευθερίας) διεκδικεί την εφαρμογή της και φανερώνει τη χρησιμότητα που έχει όχι μόνο στο πλαίσιο της Συνταγματικής τάξης, αλλά και σε αυτό της ίδιας της ζωής, προτρέποντάς μας να επιλέξουμε την ελευθερία.
Αποδεικνύει, έτσι, πως η ελευθερία μας δεν είναι στατική, δεν είναι ένα κεκτημένο που παραμένει άφθαρτο και αμετακίνητο. Είναι ένας διαρκής αγώνας, μια αναμέτρηση με πλάνες, φοβίες, αμφιβολίες και εμπόδια, εσωτερικά και εξωτερικά. Η ελευθερία μας είναι το αίμα που έπεσε για να την χτίσουμε, ο ιδρώτας για να την διατηρήσουμε, το ανάστημα που ορθώσαμε για να την ενισχύσουμε και αυτά που θυσιάσαμε για να την (προ)τιμήσουμε.
Είναι ο σεβασμός μας προς την ελευθερία του άλλου,
είναι οι αλυσίδες που ο δεσμώτης έσπασε για να αντικρίσει τον Ήλιο,
είναι ο αγώνας ενός κοριτσιού να πάει σχολείο,
είναι η πυγμή μιας γυναίκας να ορίζει η ίδια το σώμα της,
είναι η θέληση ενός τυφλού να χρησιμοποιήσει το μετρό,
είναι τα εμπόδια που η λογοκρισία έφερε σε έναν ποιητή που τελικά κατάφερε να εκδώσει το έργο του,
είναι η συγκίνηση αυτού που τερμάτισε πρώτος, αλλά
και η περηφάνια αυτού που αγωνίστηκε, αν και βγήκε τελευταίος,
είναι οι ατίθασες γραμμές που τραβάει ένα παιδί στο χαρτί,
είναι η επιμονή ενός αιώνιου εφήβου να ονειρεύεται,
είναι η αντίσταση του θύματος στο θύτη του,
είναι ο αγώνας του νέου επιστήμονα να μην ξενιτευτεί.
Η ελευθερία μας είναι όλες εκείνες οι φορές που –βρισκόμενοι σε αμφιβολία– οπλισμένοι με αρετή και τόλμη, θα προτάξουμε αυτήν!
Γεννήθηκε τον Μάρτιο του 2000 στην Αθήνα, όπου και μεγάλωσε. Το 2018 αποφοίτησε από το Αρσάκειο Ψυχικού και έκτοτε σπουδάζει στη Νομική Σχολή Αθηνών. Τον Απρίλιο του 2017 συμμετείχε στο 35ο Εθνικό Συνέδριο Επιλογής του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου Νέων Ελλάδος. Λατρεύει τα ταξίδια, τον κινηματογράφο, το θέατρο, τη μουσική και τον αθλητισμό.
